Wystawy stałe

Dzieje zbiorów sztuki Muzeum Zamkowego zaczynają się dopiero kilkanaście lat po II wojnie światowej. Przedwojenne Muzeum Ziemi Sandomierskiej, założone w 1921 r. gromadziło jedynie zabytki archeologiczne, etnograficzne i numizmaty.

Pierwsze nabytki z dziedziny malarstwa, rysunku i grafiki pojawiły się w naszej instytucji dopiero w 1960 r. W tym czasie koncentrowano się na dokumentacji dziejów i kultury Sandomierza oraz Sandomierszczyzny – planowano bowiem otworzyć w Zamku Królewskim stałą wystawę „Sandomierz w malarstwie”. Przełomem okazał się jednak dar malarza Jana Pawła Mazurkiewicza z 1971 r. obejmujący również kilkanaście prac niezwiązanych z ikonografią Sandomierza.

Od 1976 r. czyli po podniesieniu sandomierskiej instytucji do rangi głównego muzeum ówczesnego województwa tarnobrzeskiego, zbiór sztuki polskiej zaczął się szybko rozrastać poprzez kolejne dary i zakupy. Dziś znajdująca się  w Muzeum Zamkowym kolekcja malarstwa, rzeźby, rysunku i grafiki liczy około 8000 prac głównie polskich artystów z XVIII, XIX i XX w. Wybór najcenniejszych dzieł (głównie malarstwa) prezentowany jest na tej wystawie.

Tzw. szachy sandomierskie zostały znalezione 9 października 1962 r. na Wzgórzu św. Jakuba. Odkrycia dokonano w ramach wykopalisk prowadzonych przez Instytut Historii Kultury Materialnej PAN (pod kierunkiem doktora Jerzego Gąssowskiego) na obszarze, gdzie znajdowało się centrum średniowiecznego Sandomierza do drugiej połowy XIII wieku (kiedy miasto zostało zniszczone przez dwa najazdy mongolskie). Jako czas powstania szachów sandomierskich przyjmuje się XII lub pierwszą połowę XIII wieku.

Szachy sandomierskie są niemal kompletnym zestawem bierek szachowych pochodzącym ze średniowiecza i z tego powodu odznaczają się szczególną wartością historyczną. Sandomierskie bierki należą do najmniejszych spośród średniowiecznych szachów znalezionych dotąd w Polsce. Ich niewielkie rozmiary (najwyższe mają tylko 2,5 cm) mogą być tłumaczone dwojako. Po pierwsze, szachy sandomierskie mogły służyć do podróży. Po drugie, być może nie mogły być większe ze względu na specyfikę materiału. Tym materiałem była kość konia domowego i krowy. Jedna bierka (najprawdopodobniej dorobiona do zestawu) wykonana została z kości jelenia szlachetnego. Konkretne miejsce wykonania szachów sandomierskich nie jest znane, choć wydają się być dziełem italskiego rzemieślnika. Sugeruje to ich charakterystyczny, geometryczny i abstrakcyjny styl.

Wystawa „Korona sandomierska” w przestrzeni baszty gotyckiej Zamku Królewskiego w Sandomierzu prezentuje doskonałą kopię korony hełmowej, odnalezionej w 1910 roku w ogrodzie przy dawnym klasztorze Panien Benedyktynek w Sandomierzu. Pod korzeniami starej lipy odnaleziono hełm z trójkątną zasłoną ochronną, a w nim cztery części korony wraz ze szpilami. Nieopodal natrafiono na dwa groty oszczepów. W chwili odnalezienia skarbu Polska była pod zaborami, dlatego o odkryciu wiedziało tylko nieliczne grono wyższych dostojników kościelnych z biskupem Marianem Józefem Ryxem. Korona przez pewien czas przechowywana była w domu sióstr Chodakowskich, córek słynnego sandomierskiego lekarza Leona, właścicielek księgarni (na obecnej ul. Sokolnickiego). W 1911 r. korona, hełm i groty oszczepów w tajemnicy przed zaborcami zostały przewiezione do Skarbca Katedry Wawelskiej. Do dzisiaj przechowywane są w Muzeum Katedralnym imienia Jana Pawła II na Wawelu w Krakowie.

Wystawa w piwnicach sandomierskiego Zamku, nosząca tytuł Ziemia Sandomierska w pradziejach i wczesnym średniowieczu, umożliwia nam fascynującą wędrówkę w zamierzchłą, bogatą przeszłość regionu sandomierskiego. Ziemie te nazywane są archeologicznym rajem ze względu na ilość i różnorodność stanowisk archeologicznych. Kwitło tu zwłaszcza osadnictwo neolityczne dzięki istnieniu dogodnych warunków naturalnych do gospodarki rolniczej i hodowli typu pasterskiego. Ludność młodszej epoki kamienia przyciągały urodzajne gleby wykształcone na lessach oraz surowce naturalne, m.in. krzemienie: świeciechowski, czekoladowy, pasiasty i inne. Ich złoża znajdują na północ od Gór Świętokrzyskich po Wisłę.

Prezentowane na ekspozycji zabytki pochodzą zarówno z dawnych osad, jak i z cmentarzysk. Są też znaleziska luźne, odnalezione przypadkowo, niektóre przed wielu laty. Eksponaty zostały ułożone w porządku chronologicznym, począwszy od starszej epoki kamienia zwanej paleolitem przez neolit, epokę brązu, żelaza po wczesne średniowiecze.

Sandomierz to jedyne miejsce w Polsce i na świecie, w którym gromadzi się krzemień pasiasty w biżuterii i małych formach złotniczych. Kolekcja dzieł zainspirowanych krzemieniem - miejscowym, geologicznym unikatem o niepowtarzalnym usłojeniu z piękną zawiłością linii i zadziwiającym bogactwie szlachetnej, niemal monochromatycznej palety barw - tworzona jest w Muzeum Okręgowym w Sandomierzu od 2000 roku, to jest od momentu, kiedy zaistniały Sandomierskie Warsztaty Złotnicze „Krzemień pasiasty – kamień optymizmu”. W efekcie zajęć warsztatowych pozyskiwana jest do zbiorów zarówno unikatowa biżuteria miejscowych twórców jak i wybitnych polskich artystów zajmujących się sztuką srebra, a zarazem chętnych do twórczych eksperymentów z krzemieniem. Muzealna kolekcja ma charakter otwarty, systematycznie wzbogacany nowymi nabytkami. Podobnie otwarty i zmienny kształt ma stała wystawa w renesansowo-barokowej piwnicy Zamku (od 2004). W każdym nowym układzie retrospektywnej ekspozycji dzieł, znajdziemy przykłady klasycznej biżuterii, jak i małe formy rzeźbiarskie, obiekty i instalacje, przyciągające zarówno zwolenników form tradycyjnych i użytkowych, jak i preferujących formy pozautylitarne. Wystawa to szeroki przegląd form, stylów autorskich i tendencji zdobniczych panujących we współczesnej sztuce złotniczej na przestrzeni pierwszej dekady XXI wieku. Możemy podziwiać na niej liczne prace Cezarego Łutowicza („odkrywcy” krzemienia pasiastego do zastosowań jubilerskich, Sandomierz), Ryszardy i Tomasza Krzesimowskich (Sandomierz), Mariusza Pajączkowskiego (Warszawa), Mariusza Gliwińskiego (Sopot), Barbary i Andrzeja Bielaków (Kraków), Andrzeja Pacaka (Londyn), prof. Andrzeja Szadkowskiego (ASP Łódź), prof. Andrzeja Bossa (ASP Łódź), dr Jarosława Kolca (ASP Łódź) .... i wielu innych znakomitych autorów z długiej listy uczestników Sandomierskich Warsztatów Złotniczych.

Tylko w Sandomierzu można zobaczyć jedyny na świecie krzemień „kraciasty”, najstarsze „ jurajskie fotografie” Sandomierszczyzny i niezwykłą bransoletę z perłą drewnianą. Tylko tu można się naocznie przekonać, jak wielkie koło zatoczyła historia krzemienia – od momentu powstania prehistorycznej siekierki, przez tysiące lat „niebytu” , aż do powrotu w 2. poł. XX w. w nowej dekoracyjnej funkcji.

Serdecznie zapraszamy !

Bożena E. Wódz

Od maja 2011r. w Muzeum Okręgowym w Sandomierzu można oglądać nową stałą ekspozycję  pt.

„LAPIDARIUM. Fragmenty detali architektonicznych z renesansowego Zamku Królewskiego w Sandomierzu. Warsztat Benedykta Sandomierzanina”.

Opracowanie merytoryczne wystawy: Bożena Ewa Wódz

Projekt wystawy: Bogumiła Gancarz

Od czerwca 2008r. w Muzeum Okręgowym w Sandomierzu można oglądać nową stałą ekspozycję historyczną pt. „Dzieje zamku sandomierskiego”. Na wystawie historia zamku od wczesnego średniowiecza, aż do czasów współczesnych. pokazana została poprzez zmiany jakie w nim następowały w wyniku funkcji pełnionych w poszczególnych epokach. Wczesnośredniowieczny gród książęcy zmienił się w typowy średniowieczny zamek królewski, który w XVI w. przekształcił się w renesansową rezydencję. W następnych stuleciach funkcjonował jako ośrodek grodowego starostwa i budynek użyteczności publicznej, a po przebudowaniu w XIX w. umieszczono w nim sąd i więzienie. Obecnie jest siedzibą Muzeum Okręgowego w Sandomierzu. Na wystawie zwracają uwagę zabytki ściśle związane z historią zamku, są to przede wszystkim: elementy kamieniarki okiennej z okresu budowli gotyckiej i renesansowej, kafle z pieców zamkowych z XVII w. oraz działo oktawa kartauny z „potopu” szwedzkiego znalezione w 1996r. w czasie prac stabilizujących na wzgórzu zamkowym.

Barokowa kuchnia, zwana Kuchnią Królewską, została urządzona w trakcie przebudowy zamku za czasów króla Jana III Sobieskiego, w latach 1680 - 1688. Jest to sala na planie prostokąta, sklepiona kolebką, z czterema głębokimi wnękami okiennymi oraz trzema niszami w ścianie wschodniej. Jej środek zajmują filary komina, ustawione w kwadrat i otaczające dawne palenisko z okapem, wybudowane w 1789 roku. W okresie funkcjonowania w zamku więzienia, około 1915 roku mieściła się tu kaplica. Po likwidacji więzienia w 1959 roku, a później wieloletnim remoncie, zamek przejęło Muzeum Okręgowe przeznaczając to wnętrze na stałą ekspozycję rzemiosła artystycznego.