Forma: czworościenna siekiera krzemienna (uszkodzona) użytkowana jako tłuczek
Numer inwentarzowy: MZS/AW/633
Wymiary: długość – 80 mm; szerokość – 45 mm; grubość – 32 mm
Surowiec: krzemień świeciechowski
Chronologia: neolit – kultura pucharów lejkowatych lub kultura amfor kulistych (IV tysiąclecie p.n.e.)

Kolejnym prezentowanym artefaktem krzemiennym w ramach cyklu zabytek tygodnia jest przedmiot, który w swej formie może być banalny. Idzie w tym miejscu o znalezisko z miejscowości Gorzyczany, gm. Samborzec.

Przedstawiany w danym miejscu przedmiot został ofiarowany przez pana Wacława Skarbimira Laskowskiego dla funkcjonującego przed II wojną światową Muzeum Ziemi Sandomierskiej.

Wyróżniony tutaj przedmiot jest fragmentem przyostrzowej części siekiery czworościennej z krzemienia świeciechowskiego. Na jednej z szerszych i bocznych powierzchni widoczny jest zachowany szlif. Po uszkodzeniu siekiera mogła zostać w pierwszej wersji przerobiona na rdzeń, ponieważ na zabytku widoczne są odbicia pozyskiwanego półsurowca wiórowego. Następnie przedmiot został wykorzystany jako tłuczek, o czym świadczą wymiażdżenia znajdujące się na przeciwległych stronach artefaktu.

Sam w sobie prezentowany artefakt nie byłby właściwie niczym niezwykłym. Mamy tu do czynienia z uszkodzoną siekierą przyporządkowaną do kultury pucharów lejkowatych. Wykonana jest ona z powszechnie użytkowanego przez daną społeczność surowca krzemiennego, znajdującego się po prawej stronie Wisły, a w samych Gorzyczanach znane jest stanowisko neolityczne, jak i przynależne do tej jednostki kulturowej.

W tym przypadku same przeróbki i wtórne wykorzystanie narzędzia wydają się najciekawszą informacją. Przerabianie siekier i ich fragmentów na rdzenie do uzyskiwania półsurowca do produkcji narzędzi jest dość powszechnym zabiegiem. Także wykorzystanie takowych przedmiotów jako tłuczki (po zatraceniu formy pierwotnej) jest stosunkowo częste.

Powody, które sprawiły ponowne (dwukrotne) wykorzystanie mogą być wielorakie. Być może chodziło o niedobór odpowiedniego surowca. Pomimo stosunkowo niedalekiej odległości od złóż krzemienia świeciechowskiego to mogły być one niedostępne w tamtej chwili dla społeczność zamieszkującą obecne Gorzyczany. Powód mógł być również bardziej prozaiczny. Idzie w tym względzie o pragmatyzm. Skoro siekiera nie nadawała się do dalszej efektywnej pracy to próbowano przerobić ją na rdzeń. W chwili, gdy uzyskiwany półsurowiec nie spełniał wymagań producentów to w ostatniej fazie przekształcono opisywany przedmiot na tłuczek.

Nie zmienia to faktu, iż mamy tu do czynienia z bardzo ciekawym artefaktem działalności ludzkiej.

Opracował: Maciej Wawrzczak

Literatura:

Balcer B. Krzemień świeciechowski w kulturze pucharów lejkowatych. Eksploatacja, obróbka i rozprzestrzenienie, 1975, Wrocław.

Balcer B. Ćmielów – Krzemionki – Świeciechów. Związki osady neolitycznej z kopalniami krzemienia, 2002, Warszawa.

Brzeska-Pasek A. Materiały krzemienne z neolitu i epoki brązu ze stanowiska 5, 5A, 5B w Krakowie Nowej Hucie-Wyciążu (badania w latach 1988-1997), „Materiały Archeologiczne”, 2016, t. 41, s. 115-159.

Buławka S., Kerneder-Gubała K., Wawrzczak M. Neolityczna siekiera z Nowego Targu, gm. loco. Nowe informacje na temat zabytku, „Materiały Archeologiczne”, 2018, t. 42, s. 121-128.

Buszewicz J. Materiały kultury pucharów lejkowatych w zbiorach Muzeum Okręgowego w Sandomierzu, maszynopis pracy magisterskiej przechowywany w Instytucie Archeologii UMCS w Lublinie, 1985, Lublin.

Dobrzyński, M., Piątkowska K. Zagadnienie eksploatacji łuszczniowej w kulturze pucharów lejkowatych na podstawie stanowiska 8/19 w Piaskach Wielkich, pow. Świdnik, woj. Lubelskie, „Materiały i Sprawozdania Rzeszowskiego Ośrodka Archeologicznego”, 2012, t. 33, s. 43-61.

Florek M. Pochówek w jamie gospodarczej z osady ludności kultury pucharów lejkowatych w Gorzyczanach, pow. Sandomierski, stanowisko 7, „Archeologia Polski Środkowowschodniej”, 2006, t. 8, s. 15-21.

Giergiel T. Muzeum Ziemi Sandomierskiej – geneza i rozwój, „Muzealnictwo”, 2023, t. 64, s. 52-59.

Kuśnierz J. Sprawozdanie z badań na cmentarzysku kurhanowym kultury trzcinieckiej w Tyszowcach, stanowisko 25A, woj. Zamość, „Sprawozdania Archeologiczne”, 1988, t. 40, s. 217-230.

Libera J., Zakościelna A. Złoża krzemieni turońskich w przełomowym odcinku Wisły, [w:] B. Matraszek, S. Sałaciński (red.), Krzemień świeciechowski w pradziejach. Materiały z konferencji w Ryni, 22–24.05.2000, 2002, Warszawa, s. 93-109.

Podkowińska Z. Stanowiska neolityczne i późniejsze w okolicach wsi Gorzyczany, pow. Sandomierz, „Sprawozdania Archeologiczne”, 1959, t. 6, s. 11-22.