Pragniemy przypomnieć postać i rozległe kierunki działalności jednego z najwybitniejszych ludzi, jakich zrodziła Ziemia Sandomierska – Aleksandra Patkowskiego. Jego życie wypełniła praca, bezinteresowność, pasja, oryginalność myśli. Był nieprzeciętnej miary pedagogiem, działaczem społecznym, przede wszystkim ideologiem i twórcą polskiego krajoznawstwa i regionalizmu.
Na stronie Muzeum Okręgowego sukcesywnie publikować będziemy artykuły, pozwalające zapoznać się bliżej z jego dokonaniami i uhonorować jego tytaniczne dzieło.

Aleksander Kazimierz Patkowski przyszedł na świat 4 marca 1890 r. w Ożarowie (powiat opatowski), gdzie jego ojciec - Leon odbywał praktykę lekarską. Matką Patkowskiego była Helena z Grodzkich. Rodzina Patkowskich zamieszkała w Sandomierzu w 1899 r. w związku z objęciem przez Leona funkcji lekarza powiatowego. Po jego śmierci w 1904 r. Helena Patkowska  wyszła powtórnie za mąż za rejenta sandomierskiego, Stefana Przyłęckiego. Aleksander był najstarszym bratem trzech sióstr; najmłodsza z nich zmarła w okresie wczesnodziecięcym.

W latach 1899-1904 Aleksander Patkowski uczęszczał do sandomierskiego progimnazjum. Już w tym czasie wykazywał się patriotyzmem, biorąc udział w różnego rodzaju akcjach młodzieżowych, służących przygotowaniom do walki o niepodległość. Był to z całą pewnością jeden z efektów wychowania otrzymanego w domu. Od 1904 r. Patkowski kontynuował naukę w Warszawie, najpierw w V Gimnazjum, które opuścił po strajku szkolnym w 1905 r., następnie na tzw. kompletach i ostatecznie w prywatnym polskim gimnazjum filologicznym Pawła Chrzanowskiego, gdzie uzyskał maturę w 1908 r. Bardzo wcześnie ujawniły się jego zainteresowania krajoznawcze: w roku 1905 zorganizował pierwszą dłuższą wycieczkę po Ziemi Sandomierskiej i Górach Świętokrzyskich, po latach opisaną w czasopiśmie „Ziemia”. Okres pobierania edukacji to również czas krystalizowania się zainteresowań naukowych Patkowskiego, w tym aktywnej działalności w kole literackim i w redakcjach czasopism uczniowskich  „Na Wyżyny” oraz „Kalliope”, a także w teatrzyku uczniowskim.

Studia wyższe podjął Aleksander Patkowski na renomowanym Uniwersytecie Lwowskim w 1908 r. Studiował tam filologię klasyczną, jednocześnie uczęszczając na polonistyczne seminarium nauczycielskie po kierunkiem prof. Bruchnalskiego. Od semestru zimowego 1911/1912 r. został słuchaczem Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie na kierunkach: filologia polska (u prof. I. Chrzanowskiego i prof. S. Windakiewicza) oraz filologia angielska (u prof. R. Dyboskiego). Oba kierunki ukończył w 1913 r. Swój czas poświęcał również działaniom teatralnym (jako współzałożyciel teatrzyku „Ul”, autor tekstów, aktor i piosenkarz; a podczas ferii zimowych i letnich organizator amatorskiej sceny teatralnej w Sandomierzu działającej w nieistniejącym już dzisiaj budynku Straży Ogniowej przy ulicy Mickiewicza), wygłaszaniu odczytów na temat literatury polskiej, publikowaniu licznych artykułów w prasie, a nawet wspieraniu rozwoju biblioteki w Sandomierzu.

W  1914 r. wstąpił w szeregi I Brygady Legionów w Krakowie, jednak z powodu złego stanu zdrowia  zmuszony był wrócić do Sandomierza. Nie zrezygnował z pracy: w 1915 r. rozpoczął organizowanie prywatnego gimnazjum polskiego, w którym nauczał łaciny i języka polskiego. W pamięci uczniów utrwalił się jego wizerunek jako pedagoga pełnego pasji, lubianego i darzonego szacunkiem, także społecznika i entuzjasty wychowania. Aleksander Patkowski wdrażał  i nadzorował działalność spółdzielni uczniowskiej "Jutrzenka", samorządu szkolnego, kółek samokształceniowych, teatru szkolnego i gazety "Spójnia". Niespożyta energia kazała mu jednocześnie realizować swe pasje w licznych odczytach i artykułach (ok.150!) W tym samym roku objął stanowisko sekretarza Komitetu Obwodowego w Sandomierzu.  Zajmowało go również tworzenie Zrzeszenia Nauczycielstwa Szkół Początkowych (od 1916) i Spółdzielni Księgarnia Nauczycielska "Ognisko"(od 1917). W 1920 r. wybuchła wojna polsko-bolszewicka i Patkowski zgłosił się do wojska jako ochotnik, choć nie przyjęto go z powodu stanu zdrowia.  Etap sandomierski kończą lata 1921-1923, wówczas Aleksander Patkowski nauczał języka polskiego w Seminarium Nauczycielskim. W 1922 r. ożenił się z Zofią Barabaszówną.

Po przeprowadzce do Warszawy piastował wiele odpowiedzialnych stanowisk: był jednym z dyrektorów Towarzystwa Urządzeń Szkolnych i Laboratoryjnych "Urania", następnie od 1928 roku pracował w Ministerstwie Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, gdzie kierował również biblioteką.  W ramach kierowanego przez niego Wydziału Oświaty Pozaszkolnej (od 1924) powołano do istnienia Wiejski  Uniwersytet Ludowy w Szycach pod Krakowem, któremu przewodził.

Warto zaznaczyć, że Aleksander Patkowski przyczynił się do reaktywowania w Sandomierzu oddziału Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego w 1918 r. Od 1922 r. organizował tutaj Wakacyjne Kursy Uniwersyteckie, przekształcone w 1924 r. w Powszechny Uniwersytet Regionalny im. S. Konarskiego, który stworzył niepowtarzalną okazję do zbliżenia się środowisk nauczycielskiego i uczonych uniwersyteckich. Zorganizował kilkadziesiąt wycieczek krajoznawczych z tzw. Bandą Regionalną. Przyczynił się do założenia Parku Narodowego im. S. Żeromskiego na terenie Puszczy Jodłowej. Mieszkając na stałe w Warszawie, założył Koło Sandomierzan w 1925 r. W 1929 r. współorganizował Pierwszy Ogólnopolski Kongres Krajoznawczy w Poznaniu.

Pozostawił po sobie imponujący dorobek pisarski: m. in. monumentalny „Ruch regionalistyczny w Europie”, „Pamiętnik Świętokrzyski” (jako redaktor), „O istocie krajoznawstwa”, „Program nauki o państwie polskim”, liczne artykuły w prasie.

Czasy okupacji Patkowscy wraz z urodzoną w 1938 r. córką Hanną spędzili w Warszawie. Mimo trudnej sytuacji materialnej i poważnej choroby oczu Aleksander Patkowski nie zaprzestał nauczania na tajnych kompletach i tłumaczenia literatury angielskiej. Mimo możliwości opuszczenia stolicy, pozostał tutaj, nieustannie pracując. 12 stycznia 1941 r. po aresztowaniu przez gestapo trafił na Pawiak, skąd wkrótce przewieziono go do obozu w Auschwitz. Aleksander Patkowski do końca swoich dni zachował hart ducha: niosąc pociechę współwięźniom, robiąc notatki i plany. Zginął zamordowany 22 marca 1942 roku.

Wyrazem uznania dla Aleksandra Patkowskiego były m. in. odznaczenia: Złoty Krzyż Zasługi i Złoty Wawrzyn Akademicki.

W 2019 r. wyróżniony został pośmiertnie tytułem Honorowego Obywatela Sandomierza.

Biogram opracowano na podstawie:

Andrzej Rembalski i Zbigniew J. Wójcik, Aleksander Patkowski [w:] Polski słownik biograficzny, Kraków 1980.

Danuta Koźmian, Poglądy społeczno-pedagogiczne Aleksandra Kazimierza Patkowskiego (1890 – 1942), Szczecin 1994.

Wykaz najważniejszych opracowań dotyczących działalności Aleksandra Patkowskiego

• Banaczkowski Piotr, Aleksander Patkowski: zarys życia i pracy, [w:] Aleksander Patkowski. W hołdzie dla ziemi rodzinnej, wstęp: Arnold Stanisław, Banaczkowski Piotr, Warszawa 1958.
• Bednarz Irena, Aleksander Patkowski (1890-1942, "Studia Kieleckie" 1975, nr 3, s. 89-92.
• Boczukowa Beata, Aleksander Patkowski - twórca polskiego regionalizmu, "Edukacja i Dialog" 2000 nr 7 s. 61-63.
• Borowy Wacław, Aleksander Patkowski, "Pamiętnik Literacki" 1946, nr 3-4, 309-312.
• Durda Renata, Sandomierski Orland Szalony: rzecz o Aleksandrze Patkowskim", Sandomierz 1990.
• Koźmian Danuta, Poglądy społeczno-pedagogiczne Aleksandra Kazimierza Patkowskiego (1890 – 1942), Szczecin 1994.
• Koźmian Danuta, Regionalizm w poglądach społeczno-pedagogicznych Aleksandra Kazimierza Patkowskiego (1890-1942) i jego aktualność, "Przegląd Historyczno-Oświatowy" 2000 nr 1/2 s. 43-52.
• Lipowski Wojciech, Wspomnienie o Patkowskim, "Ożarów" 2000, nr 4, s. 20-21.
• Łowicka Mariola, Portret Aleksandra Patkowskiego, "Notatnik Sandomierski" 1995 nr 7 s. 32-37.
• Rembalski Andrzej, Wójcik Zbigniew J., Aleksander Patkowski [w:] Polski słownik biograficzny, Kraków 1980.
• Twórca polskiego regionalizmu. Nowe badania nad życiem i działalnością Aleksandra Patkowskiego, red. Giergiel Tomisław, Sandomierz 2015.
• W hołdzie Aleksandrowi Patkowskiemu: w setną rocznicę urodzin, red. Grzywna Józef, Rembalski Andrzej, Kielce 1991.  

ARCHIWUM ALEKSANDRA PATKOWSKIEGO