Nr inw.: MS-1140/2/Dep

Chronologia: początek? XIX wieku

Wymiary: średnica 2,9 cm; grubość 0,5 cm

Surowiec: mosiądz

Kilka tygodni temu w ramach obiektu tygodnia omawiano niewielką ikonkę prezentowaną obecnie na wystawie poświęconej Jerzemu Ossolińskiemu. W trakcie tych samych prac odkryto także niewielki guzik od liberii, który również można podziwiać na wystawie na Zamku w Sandomierzu.

Guziki liberyjne były niezwykle popularne od XIX po XX wiek. Stanowiły elementy dekoracyjne strojów służby na dworach europejskich, a także galowych strojów niektórych urzędników. Miały za zadanie podkreślać związek z dworem lub instytucją. Pojawiały się na nich często herby rodów, którym dana osoba służyła. Na dworach popularne były także wzory z koronami gdzie ich kształt odpowiadał tytulaturze. 

 

 

Najniższa była 5 pałkowa szlachecka, dalej 9 pałkowa hrabiowska, 7 pałkowa baronowska, zamknięta (mitra) książęca itd. itp. Konkretne tytuły miały odpowiednie oznaczenia. Guziki liberyjne pojawiały się także na mundurach urzędników jako podkreślenie ich związku z konkretną organizacją. Teoretycznie w Polsce po 1921, gdy przestano uznawać tytuły arystokratyczne, guziki szlacheckie powinny wyjść z użycia, jednak dopiero po II wojnie światowej wraz ze zmianami ustrojowymi zanikło ich stosowanie w domach prywatnych. Wciąż jednak pojawiają się uniformach w niektórych hotelach oraz kasynach.

 

W przypadku prezentowanego okazu widzimy na awersie otwartą koronę o trzech kwiatonach i dwóch pałkach zakończonych kulkami. Na rewersie można dostrzec 12: L pod spodem 45 umieszczone pomiędzy dwa gryfy. Pomiędzy (ułamanym) uszkiem widoczne W H (sygnatury wytwórcy) i poniżej napis Wien.

Jest to guzik szlachecki, jako analogie warto wskazać guzik, który pojawia się pod numerem 114 w katalogu z wystawy guzików liberyjnych. Wystawy która została otwarta pod koniec lat w Elblągu. Jest to identyczna forma do tej prezentowanej. Ponadto pod numerem 111 widzimy inny wariant guzika tego samego wytwórcy z wypukłym awersem, na którym umieszczono pięciopałkową koronę pozbawioną kwiatonów. Pokazuje to, że firma ta produkowała różne warianty guzików szlacheckich. Co ciekawe oznaczenia tej firmy są podobne do używanych przez firmę Martina Thalhammer (sygnatura TW), który otrzymał tytuł Cesarsko-Królewskiego Nadwornego Producenta Guzików Metalowych. Tytuł ten przejął następnie jego wspólnik Ferdinand Welzl. Na guzikach tej firmy również pojawiały się gryfy, sygnatura znajdowała się po bokach uszka, a pod spodem widniał napis Wien.

Prezentowany guzik nie jest jedynym przykładem zapożyczeń wiedeńskich manufakturzystów od firmy Martina Thalhammera, można między innymi wskazać firmę o sygnaturze AU, która również produkowała guziki trafiające na obecne ziemie polski i które także można było oglądać na wspomnianej wystawie w Elblągu. Korona również jest wzorem, który pojawiał się na guzikach innych firm. Analogiczne znany, chociażby z guzików produkowanych w Prusach.

Najprawdopodobniej prezentowany guzik pojawił się na zamku w Ossolinie w początkach XIX. Był to okres, kiedy guziki liberyjne zaczynały funkcjonować. To w tym czasie została założona (w 1801) wspomniana firma Thalhammera, z której wyrobów ściągnięto wzór rewersu. Przedmiot ten nie pochodził z tej najsłynniejszej w tym czasie wiedeńskiej manufaktury był to raczej tańszy zamiennik. Widzimy na nim także najskromniejsze oznaczenie tzw. szlacheckie. Jak wspomniano, istniały wyższe rangi, a nawet specjalnie produkowane guziki z konkretnymi herbami. Nie był to wiec guzik z najwyższej możliwej półki. Co może być istotne, ostatni właściciel Ossolina Antoni Bartłomiej Ledóchowski miał (podobnie jak cała rodzina) silne związki z dworem austriackim. Już w roku 1800 otrzymał, jako pierwszy z rodu tytuł hrabiowski, jego służba mogła więc nosić guziki z koroną z 9 pałkami. Mimo to odkryto okaz przeznaczony był dla szlachty. Raczej kwestia niechęci do obnoszenia się tytułem uzyskanym od zaborcy nie była motorem działania Antoniego, który jeszcze w 1809 otrzymał order od cesarza austriackiego, a w jego herbie pojawiała się 9 pałkowa korona. Być może wchodziły w grę kwestie finansowe, wysadzenie zamku w 1816 było w końcu podyktowane poszukiwaniem skarbów. Tańsze szlacheckie guziki w sytuacji problemów finansowych wydają się być, sensownym wytłumaczeniem, niewykluczone jednak, że pojawił się on jako zguba jednego z gości Antoniego.

Za tym, że to właśnie z Antonim Ledóchowskim należy wiązać prezentowany guzik, świadczy chronologia użytkowania zamku. Po jego wysadzeniu w 1816 zamek był niezamieszkały. Guzik mógł więc zaginąć jedynie przed tym rokiem. Ponieważ guziki liberyjne wchodziły na wykorzystanie w początkach XIX wieku, jedynie za czasów Antoniego można było sprowadzić ten guzik na zamek. W dodatku mamy bardzo krótkie okienko, kiedy ten guzik mógł pojawić się na zamku. Firma Thalhammera to dopiero 1801, a jego naśladowcy to jeszcze późniejszy okres także upowszechnienie się tej mody wymagało czasu. Guzik mógł więc pojawić się na zamku nawet niedługo przed sławetnym wysadzeniem go w powietrze. Byłby to wtedy jeden z ostatnich artefaktów, który zostały na nim zagubiony.