Po odzyskaniu niepodległości w 1918 r. działacze reaktywowanego sandomierskiego Oddziału Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego: Stanisław Karpowicz, ksiądz Andrzej Wyrzykowski, Józef Pietraszewski i Zdzisław Lenartowicz wystąpili z inicjatywą utworzenia muzeum. Dzięki ich wielkiemu zaangażowaniu i zdolnościom organizacyjnym 5 maja 1921 r. odbyło się uroczyste otwarcie Muzeum Ziemi Sandomierskiej. W początkowym okresie swojej działalności Muzeum nie posiadało własnego pomieszczenia, ale pomimo trudności lokalowych należało do najbardziej dynamicznie rozwijającej się placówki PTK. Zbiory, które systematycznie się powiększały, były przechowywane w prywatnych domach członków Towarzystwa. Dzięki staraniom założycieli w 1925 r. Muzeum przeniesiono do własnej siedziby mieszczącej się w nowo wybudowanym budynku PTK przy ulicy Gołębickiej, obecnie Żeromskiego.
Pierwszym kustoszem Muzeum Ziemi Sandomierskiej został Leon Wilkoński. Pełnił on funkcję kierownika tej placówki od 1927 r., aż do wybuchu II wojny światowej. Kustosz rozpoczął opracowywanie zgromadzonych eksponatów, zajął się ich katalogowaniem, założył księgi inwentarzowe.
Na zbiory muzealne składały się przede wszystkim zabytki archeologiczne, przyrodnicze /okazy mineralogiczne i entomologiczne/, numizmaty oraz zabytki z zakresu kultury ludowej. Miały one najczęściej charakter regionalny, co wynikało z założeń programowych tego typu placówek. Nie gromadzono natomiast dzieł z zakresu sztuk pięknych i rzemiosła artystycznego.
Pierwsze eksponaty pochodziły z prywatnych zbiorów założycieli Muzeum, a także innych członków PTK. Niektórzy z nich jak Zdzisław Lenartowicz i Leon Wilkoński samodzielnie prowadzili poszukiwania powierzchniowe i wykopaliskowe, które wzbogacały przede wszystkim zbiory archeologiczne. Tak m.in. Muzeum pozyskało wyposażenie odkrytego w 1928 r. przez Leona Wilkońskiego grobu zwanego „książęcym” z Sandomierza-Krakówki datowanego na około 75-100 r.n.e.
Zbiory powiększały się także dzięki mieszkańcom Sandomierza i okolicznych miejscowości, którzy przynosili do Muzeum różnorodne przedmioty. Były to zarówno przechowywane w domu „starożytności”, jak i obiekty pochodzące z przypadkowych odkryć np. w czasie wykonywania prac polowych. W ten sposób trafiło do zbiorów wiele zabytków archeologicznych i numizmatów, a wśród nich prawdziwy „skarb” odkryty w 1934 r. w Gnieszowicach k/Sandomierza, składający się z 346 wczesnośredniowiecznych denarów krzyżowych i kilku placków srebra. Skarb ten, choć bardzo uszczuplony, przetrwał do czasów dzisiejszych. Obecnie w naszych zbiorach pozostało135 monet.
Bardzo cennymi i unikatowymi zabytkami etnograficznymi były stroje z okolic Sandomierza tj. kompletny strój męski oraz ślubny strój kobiecy. Niestety, do dzisiaj zachowała się jedynie chłopska sukmana. Dzięki intensywnym działaniom w pozyskiwaniu zbiorów już w 1933 r. ogólna liczba zgromadzonych eksponatów wyniosła 6000 sztuk. Pod koniec lat 30.XX w. ekspozycja zbiorów zajmowała dwa pomieszczenia wystawowe i była licznie odwiedzana przez zwiedzających.
Okres II wojny światowej to szczególnie trudny czas dla Muzeum. Tak pieczołowicie gromadzone i przechowywane zbiory w dużej części nie przetrwały zawieruchy wojennej. Bezpowrotnie zaginęły lub uległy zniszczeniu obiekty przyrodnicze. Dużego uszczerbku doznały numizmaty i zabytki etnograficzne. Stosunkowo najmniej ucierpiały zbiory archeologiczne i to one, wespół z ocalałymi numizmatami i etnografią stanowiły podwaliny reaktywowanego po wojnie Muzeum.
Zarządzeniem nr 46 z 18.IV.1956 r. Minister Kultury i Sztuki powołał do życia z dniem 1.VI.1956r. Muzeum w Sandomierzu. Na jego siedzibę przeznaczono odrestaurowaną Kamienicę Oleśnickich na sandomierskim Starym Mieście. Początkowo pomieszczenia administracyjne i sale wystawowe mieściły się na I piętrze, ale w latach 1960-61 przystosowano na ekspozycję także poddasze kamienicy. Pomimo szczupłej kadry w Muzeum kontynuowano pracę swoich poprzedników gromadząc i opracowując zbiory, organizując wystawy, spotkania i prelekcje. Pierwszą wystawą w nowo otwartej placówce była ekspozycja poświęcona Adamowi Mickiewiczowi. W ramach działalności edukacyjnej utworzono Koło Przyjaciół Muzeum skupiające sandomierską młodzież. W 1970 r. w strukturze Muzeum zostały wyodrębnione dwa działy merytoryczne: Historyczno-Artystyczny i Archeologiczno-Etnograficzny.
W wyniku przeprowadzonej w 1975 roku reformy administracyjnej, sytuacja Muzeum uległa radykalnej zmianie. Sandomierskie Muzeum, wówczas jedyna tego typu instytucja w województwie tarnobrzeskim, Zarządzeniem Wojewody Tarnobrzeskiego z 3 lutego 1976 roku otrzymało status Muzeum Okręgowego. Od tego czasu rozpoczyna się dynamiczny rozwój placówki. Znacznie powiększają się zbiory, powstają nowe działy: Archeologii, Etnografii, Historii, Sztuki, Pracownia Dokumentacji Fotograficznej i Naukowo-Oświatowy. Wzmocniona zostaje kadra merytoryczna. W 1978 roku Muzeum pozyskało trzy sale ekspozycyjne w przyziemiu sandomierskiego ratusza. W dwóch salach urządzono stałą ekspozycję historyczno-artystyczną związaną z historią miasta, która w ciągu minionych lat ulegała znacznej modyfikacji, a w trzeciej wystawę fotograficzną pt. „Sandomierz – miasto, ludzie, wydarzenia”. Później sala ta przeznaczana była (do XII 2013 roku) na wystawy czasowe. Lata 70. i 80. XX wieku to okres, w którym Muzeum „wzbogaciło się” o trzy oddziały. W 1977 roku została otwarta Zagroda Pamięci Narodowej w Wiktorynie, gdzie prezentowano pamiątki związane z działalnością oddziałów AL na Kielecczyźnie. Oddział zlikwidowano w 1991 roku. W 1986 roku utworzono Muzeum Czynu Zbrojnego w Janowie Lubelskim. Zgromadzone tam zabytki obejmowały historię miasta od Powstania Kościuszkowskiego do walk partyzanckich na Porytowym Wzgórzu, jak również przedmioty związane z kulturą ludową regionu janowskiego. W 1993 roku Muzeum to usamodzielniło się i od tej pory funkcjonuje jako Muzeum Regionalne.
W sierpniu 1980 r. powołano Oddział Literatury im. Jarosława Iwaszkiewicza, który miał upamiętniać wieloletnie związki pisarza z naszym miastem. Na siedzibę Oddziału przeznaczono kamienicę przy ulicy Katedralnej, w której Iwaszkiewicz zatrzymywał się w czasie swoich przyjazdów do Sandomierza. Oprócz rękopisów i pamiątek dotyczących patrona Oddziału, gromadzono także archiwalia związane z pisarzami pochodzącymi z Sandomierszczyzny, m.in. Stanisławem Piętakiem, Aleksandrem Patkowskim i Romanem Kosełą. W 2002 r. przeniesiono zbiory i stałą wystawę /w okrojonej wersji/ do Zamku, a Oddział Literatury został przekształcony w Dział Literatury.
Docelowo na siedzibę Muzeum został przeznaczony Zamek, który po prawie 30 latach gruntownego remontu, Uchwałą Miejskiej Rady Narodowej w Sandomierzu z 25 czerwca 1986 roku, został przekazany w użytkowanie na czas nieokreślony Muzeum Okręgowemu w Sandomierzu. Po oddaniu w 2001 roku Kamienicy Oleśnickich i budynku na ulicy Katedralnej (2002 rok) oraz trzech sal ekspozycyjnych w ratuszu (2013 rok), Zamek stanowi naszą jedyną bazę lokalową. Znalazły tu swoje miejsce wystawy stałe oraz wystawy czasowe o różnorodnej tematyce, których organizacja jest bardzo ważną częścią naszej działalności merytorycznej. W sali rycerskiej na I piętrze zamku odbywają się konferencje naukowe, spotkania, itp., a także pełni ona funkcję sali koncertowej, teatralnej oraz jest miejscem imprez o charakterze okolicznościowym i społecznym. W zamku znajdują się również pomieszczenia magazynowe zbiorów, biblioteka muzealna, pracownie działów merytorycznych i pomieszczenia administracyjne.
Muzeum Okręgowe w Sandomierzu wypełniając zadania statutowe zajmuje się gromadzeniem zbiorów, ich naukowym opracowywaniem, przechowywaniem i udostępnianiem, a także wzbogaca swoją działalność różnorodną ofertą innych form pracy jak np. lekcje muzealne, warsztaty, konkursy, spotkania itp. Prowadzimy także działalność wydawniczą i popularyzatorską.
W latach powojennych Muzeum kierowane było kolejno przez: Eligię Gąsowską (1957 - 60), Kamilę Załuską (1961 - 70), Jana Przałę (1970 - 75), Ireneusza Skrzyńskiego (1975 - 76), Kazimierza Kałużę (1976 - 77), Jerzego Waszkiewicza (1978 - 95), Zofię Czubową (1995 - 2009), Pawła Różyło (2009 - 2013), Dominika Abłamowicza (2015-2018) oraz Dominika Kacpra Płazę (2018-2020).
Już w okresie funkcjonowania Muzeum w Zamku, w 1998 r. wykonano prace stabilizujące wzgórze zamkowe, a w 2001 r. zakończono jego rekonstrukcję. Przeprowadzono także prace remontowe wewnątrz budynku. W 2002 r. miała miejsce modernizacja strychu i poddasza. Za wykonanie powyższych prac Muzeum otrzymało w 2003 r. od Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego Sybillę 2002 – I nagrodę w konkursie na Wydarzenie Muzealne Roku w kategorii: Dokonania z zakresu konserwacji. W latach 2004-2005 odbył się kapitalny remont baszty południowej i sali rycerskiej.
Uznając naszą działalność i jej wysoki poziom merytoryczny Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego w 1999 r. przyjęło Muzeum do Państwowego Rejestru Muzeów. Muzeum Okręgowe w Sandomierzu jest spadkobiercą tradycji Muzeum Ziemi Sandomierskiej i jako kolejne pokolenie muzealników kontynuujemy prace swoich poprzedników, będąc jednocześnie swoistym łącznikiem między przeszłością a teraźniejszością.
Jolanta Smuniewska
