Nr inw.: MS-1658/a/1

Chronologia:  epoka żelaza – II/III wiek n.e

Przynależność kulturowa: kultura przeworska

Wymiary: średnica 1,6 cm; grubość 0,6 cm

Wykonanie: Wykonanie z gliny i wypalenie

Surowiec: glina

W latach 1985-1990 Krzysztof Garbacz prowadził wykopaliska wyprzedzające budowę składu opału dla Kopalni i Zakładów Chemicznych Siarki „Siarkopol” w Grzybowie. W ich wyniku odkrył między innymi cmentarzysko kultury przeworskiej. Liczyło ono 50 grobów, a odkryto na nim aż 16 tysięcy różnego rodzaju zabytków. Wśród tego ogromu źródeł znalazł się niewielki niepozorny gliniany krążek przypominający guzik. Przedmiot ten został odkryty w grobie 4A gdzie jak określił antropolog miały się znajdować szczątki osoby w wieku adultus (około 30-40 lat), być może była to kobieta - antropolog nie miał tutaj pewności. Inne elementy wyposażenia grobu w postaci dwóch grotów oszczepów oraz noża mogłyby wskazywać raczej na mężczyznę, należy więc mieć rezerwę wobec tego oznaczenia. Dodatkowo w kontekście wspominanego glinianego krążka, może być istotny fakt że obok grobu 4A odkryto groby 4B i 4C, w których znajdowały się grudki stopionego szkła.

Wśród starożytnych Rzymian niezwykle popularne były rozmaite gry planszowe. Na ścianach w Pompejach widoczne są przedstawienia graczy, a także przechwałki ile udało im się wygrać. Jedną z najpopularniejszych był tryktrakt, znany w całym basenie morza śródziemnego, a także bliskim wschodzie. Niektórzy badacze twierdzą, że słowa „kości zostały rzucone” wygłoszone przez Juliusza Cezara podczas przekraczania Rubikonu, dotyczyły właśnie tej gry. W jej skład wchodziły pionki, plansza oraz kości do gry. Pionki nazywane calculi lub latrunculi były wykonywane z szeregu różnych surowców kamieni, gliny, bursztynu i szkła.

Na ziemiach polskich znajdujemy datowane na okres wpływów rzymskich (czas od początków naszej ery do schyłku IV wieku) pionki do gier nawiązujące do wspomnianych calculi. Zwykle rejestrujemy niewątpliwie importowane z Rzymu szklane bierki. Pojawiają się szczególnie często w tzw. grobach książęcych, między innymi w Łęgu Piekarskim gdzie odkryto 30 żetonów z podziałem na białe i czarne. W najbliższej okolicy naszego stanowiska szklane żetony znamy ze stanowisk w Chmielowie Piaskowym, Gościeradowie i Pełczyskach. Niewykluczone, że stopiona grudka szkła przytopiona do jednej ze sztabkowych kości do gry z grobu książęcego w Sandomierzu – Krakówce, również była pionkiem do gry. Taką funkcje mogły pełnić, także wspomniane szklane grudki odkryte w grobach 4B i 4C, które sąsiadowały z grobem 4A, z którego pochodzi omawiany przedmiot. Z przekazu Tacyta wiemy, że Germanie którzy w tym czasie zamieszkiwali nasze ziemie, bardzo chętnie oddawali się grze w kości, nierzadko przegrywając wszystko łącznie z własną wolnością.

Odkryty w grobie 4A gliniany pionek, wskazuje na miejscowe naśladownictwo niewątpliwie dużo cenniejszych szklanych pionków. Być może powstał, aby uzupełnić zagubiony szklany pionek lub jako element dużo tańszego zestawu. Niewątpliwie pionek ten pokazuje, że gry stanowiły na tyle istotny element, że zaczęto produkcję miejscową. Nie mógł to być, także element zbytku pokazujący wysoki status tej osoby, bo surowiec z którego powstał był masowo dostępny. Jest to, raczej dowód na znajomość tryktraka lub innej gry wymagającej pionków, gdyż w innym przypadku nie było by sensu tworzyć pionka z tak pospolitego surowca. Co istotne często żetonom do gier towarzyszyły sztabkowe kości, które również próbuje się łączyć właśnie z grą w tryptrakt. Na cmentarzysku w Grzybowie, takie kości znaleziono (były już przedmiotem jednego z poprzednich postów dotyczących obiektów tygodnia) w tzw. warstwie spalenizny, ponadto z pobliskiego grobu książęcego w Sandomierzu – Krakówce - również tego typu przedmioty pochodziły. Pokazany gliniany pionek mógł właśnie z takimi kościanymi przedmiotami służyć do gry.

Problematyczna i zagadkowa jest kwestia tego, w jaki sposób posiadacz tego pionka wszedł w jego posiadanie. Czy była to chęć naśladowania miejscowej elity, która używała szklanych pionków. Mógł on też posiać szklane pionki, ale któryś mu zaginą i w ten sposób zastąpił brak. Nie wiadomo, także skąd czerpał inspiracje. Mógł on być on uczestnikiem wojen markomańskich, mógł to być także efekt wymiany handlowej z Rzymem. Kłopotliwa jest tu nawet kwestia płci. Gdyby to była kobieta jak wskazuje antropolog, obecność pionka była by szczególnie interesująca. Najczęściej pojawiały się one w grobach mężczyzn z tym, że ta prawidłowość dotyczyła głównie szklanych, czyli cenniejszych będących niewątpliwymi importami. Istotne jest to, że właśnie mężczyźni mieli się głównie zajmować grą. Byłaby to kolejna przesłanka osłabiająca wskazanie antropologa. Widać ten niewielki nie pozorny pionek stanowi z jednej strony dowód na rzymskie inspiracje na ziemiach polskich, a z drugiej wielką zagadkę o skalę i przyczyny tych inspiracji.

Bibliografia:

Garbacz K. Wstępne wyniki badań przeprowadzonych na cmentarzysku ciałopalnym kultury przeworskiej w Grzybowie, GM. Staszów woj. Tarnobrzeg, Sprawozdania Archeologiczne t. XLI, s.181-194,  1990

Garbacz K. Cmentarzysko ciałopalne kultury przeworskiej w Grzybowie, gm. Staszów, woj. Świętokrzyskie, Materiały i Sprawozdania Rzeszowskiego Ośrodka Archeologicznego t. XXI, s. 5-170, 2000

Garbacz K. Importy rzymskie ze wschodniej części Nidziańskiej [w:] (red.J. Kolendo; A. Burche, B. Paszkiewicz) Korpus znalezisk rzymskich z europejskiego Barbaricum. Corpus der römischen Funde im europäischen Barbaricum. Polska, Suplement, Tom 2, Nowe znaleziska importów rzymskich z ziem Polski, s. 177-237, Warszawa, 2001

Kramarkowa I. Groby książęce z III/IV w. n.e. we Wrocławiu-Zakrzowie w stulecie odkryć, Silesia Antiqua t. XXXII, 61–174, 1990 

Krzyżanowska M. Drobne przedmioty szklane –analiza archeologiczna żetonów do gry z okresu wpływów rzymskich z terenu Polski, Wiadomości Archeologiczne t.LXXI, s.251-269, 2020

Stanek K. Gry planszowe i typu alea w życiu codziennym starożytnych Rzymian w okresie Cesarstwa. Terminologia i próba rekonstrukcji zasad gry, Studia Antiquitatis et medii aevi incohantis t.I, s. 78-101, 2016

Tacyt Publiusz Korneliusz: Germania, rozdz. XXIV