Nr inw.: MS-1608/a/1
Chronologia: XVI/XVII wiek
Przynależność kulturowa: kultura staropolska
Wymiary: ok 19,5 na 20 cm długość korpusu ok 7,5cm
Wykonanie: odciskanie w matrycy i wypał w piecu w wysokiej temperaturze (przekraczającej 800 stopni Celsjusza) a następnie polewanie zieloną polewą ołowiową i ponowny wypał.
Surowiec: glina z drobnoziarnistą domieszką piasku i zielona ołowiowa polewa
Ludzie od zawsze poszukiwali sposobów, aby się ogrzać. Najprostszym sposobem jest ognisko, z czasem zamieniono je na paleniska i kominki, a te przekształciły się w piece kopułowe i kaflowe. Te ostatnie będą tematem, który nas dziś będzie interesował. Pojawienie się pieca kaflowego na ziemiach polskich jest intepretowane, jako zmiany kulturowe zachodzące w XIII wieku i łączące się z rozwojem miast i napływem osadników z zachodu. Początkowo dominowały kafle garnkowe, które od XV zostały zastąpione piecami płytowymi. Te pierwsze wytwarzano na kołach garncarski drugie odciskano w matrycach. Aby je ozdobić w matrycach wykonywano rozmaite rysunki, a kafle polewano różnokolorową polewą, której barwa różniła się w zależności od dodanych tlenków żelaznych.
Możliwość zdobienia kafli sprawiła, że piece stały się dziełami sztuki. Często prezentowano na nich historie (między innymi opowieści biblijne), władcy umieszczali swoje herby, szlachta, mieszczaństwo i duchowieństwo zamawiała kafle, na których były istotne dla nich symbole. Ponieważ na piece tego typu mogli sobie pozwolić tylko najzamożniejsi, efekt przekazu, jaki szedł z piecami był naprawdę mocny. Opowieści o tym, co pojawiało się na nowym piecu było tematem plotek przez wiele miesięcy.
W przypadku obiektów pochodzących z Zamku Sandomierskiego można powiedzieć, że obok ceramik, zbiór kafli stanowi drugi najliczniejszy zestaw zabytków. Jest to oczywiste, jeżeli weźmiemy pod uwagę rozmiary tej budowli. Duża ilość komnat wymagała znacznie więcej niż jednego pieca, ponadto na przestrzeni kilkuset lat użytkowania zamku, piece ulegały rozbiórkom i przebudowom. Dlatego nagromadzenie tych zabytków jest w pełni zrozumiałe, a autor zaręcza, że jeszcze nieraz kafle pojawią się, jako obiekty tygodnia.
Przechodząc do głównego bohatera, jest to kilkanaście wyklejających się fragmentów kafla piecowego. Powstał on na matrycy i polano go zieloną ołowiową polewą. Na kaflu znajduje się wykonany w technice reliefowej orzeł. Niestety nie zachowała się głowa, a także lewe skrzydło. Jednak zachowały się fragmenty analogicznych kafli, które pozwalają stwierdzić, że orzeł miał głowę zwróconą w kierunku lewym. Jego chronologia przypadała na XVI/XVII wiek, czyli czasy, gdy zamek pełnił funkcję rezydencjalną. Podobne znaleziska znamy z wielu innych rezydencji między innymi Wawelu, Krupie, Bydgoszczy są one również podobnie datowane na XVII wiek. Warto jednak zanotować, że w większości przypadków orzeł był zwrócony w prawą stronę. Znamy jednak sytuacje gdzie głowa była skierowana w lewo np. kafel z Gniezna odkryty na brzegu jeziora Święte z tym, że ten datujemy na XV wiek. Sam wizerunek orła z głową w kierunku lewym pojawiał się na ziemiach polskich już na słynnym denarze Bolesława Chrobrego odnajdujemy ptaka z głową skierowaną w lewo. Są to jednak wyjątki. I w tym miejscu warto zanotować, że w lewą stronę zwrócony jest także orzeł nad wejściem do naszego zamku. Orzeł ten jest łączony z czasami dwóch ostatnich Jagiellonów – Zygmuntem Starym i Zygmuntem II. Ten konkretny kafel można datować na czasy jednego z tych dwóch władców. Co ciekawe często to z Zygmuntem II wiąże się orła zwróconego w lewą stronę, ze względu na przeprowadzoną przez niego Unię Lubelską. Orzeł zwrócony w lewo miałby patrzeć na wschód. Orły z pieca były, więc kontynuatorem idei, którą prezentował orzeł umieszczony nad wejściem do zamku.
Warto jeszcze zanotować kilka słów na temat technicznego wykonania tego zabytku. Przede wszystkim nie widać na nim śladów po zaschniętych grudkach polewy ta jest dobrze rozłożona, co nie zawsze było normą. Niekiedy następowało skapywanie i tworzenie się grudek. Ta staranność pokazuje, że piec miał trafić do osoby ważnej i zamożnej. Wnętrze kafla wskazuje, że miał on kształt okrągły i jedynie płytka była prostokątna. Jest to dokument procesu, jakim było przechodzenie od okrągłych kafli do prostokątnych. Należy przyjmować, że umieszczony był raczej w środkowej części pieca.
Dąbrowska M. Kafle i piece kaflowe w Polsce do końca XVIII wieku, Warszawa 1987
Dąbrowska M. O siedemnastowiecznych kaflach i piecach z terenu ziem polskich, [w:] Średniowieczne i nowożytne kafle. Regionalizmy – podobieństwa – różnice, red. M. Dąbrowska, H. Karwowska, Białystok, 2007 s. 143–159
Dąbrowska M. Piec, jako nośnik idei? Archaeologia Historica Polona t.21, s.209-
Kałkowski T. Tysiąc lat monety polskiej. Kraków 1974, s. 40–41.
https://www.muzeumkrasnystaw.pl/zbiory/archeologia/n,160249,kafel-z-zamku-w-krupem.html
https://muzeumgniezno.pl/eksponat,21.html
Notę opracował
Wojciech Rajpold
