Nr inw.: na muszli widnieje numer 1320 lub 1380. W księdze inwentarzowej z 1959 jest wpisany z numerem 1309 w kolejnych księgach nie był rejestrowany

Chronologia: Łodzikowate?- (cała gromada od 500 milionów lat do dziś; zbliżone formy- 251,9 - 66 milionów lat;) Amonitowate (cała gromada od 400 - 66 milionów lat temu; zbliżone formy- 247 - 201 miliona lat temu)

Przynależność: bezkręgowce- mięczaki- głowonogi- łodzikowate?/amonitowate?

Wymiary:  wysokość- 24,5 cm, długość- 28 cm, grubość- 12,5 cm

Surowiec: skała wapienna

Jak powszechnie wiadomo archeolog nie kopie dinozaurów. Skamieliny innych zwierząt także rzadko się trafiają i zwykle w kontekście symboliki, względnie pradziejowego „kolekcjonerstwa”. Pewnym przykładem są belemnity, odnajdywane w grobach z epoki brązu na cmentarzysku w Perespie na Lubelszczyźnie. W siedmiu urnach z tego cmentarzyska stwierdzono tego typu zabytki. Zostały one włożone do tych naczyń prawdopodobnie jako swoiste amulety, ponieważ ich kształt przypomina pioruny, a po dziś dzień są kojarzone z ogniem niebieskim. Możemy także wskazać na znaleziska skamielin na osadach. Przykładem jest Kamień Łukawski stan. 17. Na stanowisku tym Piotr Werens w trakcie nadzorów w jednym z obiektów kultury lubelsko wołyńskiej odnalazł niewielką skałę wapienną, z odciśniętą muszlą małża. Być może jest to efekt swoistej ciekawości człowieka, który w czasach neolitu przyniósł na osadę tą skamieniałość.

Generalnie jednak archeolodzy nie zajmują się tym aspektem przeszłości, a badaniem skamieniałości zajmuje się paleontolog. Jednak muzealnik-archeolog czasami musi zajmować się skamieniałościami, jako swoistymi „kukułczymi jajami”. Takim jajem jest prezentowany zabytek, który pochodzi z przedwojennych zbiorów przyrodniczych Muzeum Ziemi Sandomierskiej. Po wojnie gdy zbiory te uległy rozproszeniu bądź zniszczeniu ta i jeszcze kilkanaście innych (w tym kości mamuta) skamieniałości zostały włączone do inwentarza archeologicznego i od tamtej pory znajdują się w zbiorach tego działu.

No i jako kukułcze jajo nastręcza pewnych problemów. Przede wszystkim określenie gatunku dla nie paleontologa jest problematyczne. Jak przypuszcza autor noty muszla mogła należeć do przedstawiciela łodzikowatych (Nautiloidea). Jest to grupa zwierząt, która istniała od paleozoiku przez mezozoik aż po czasy obecne. Pierwsze formy pojawiły się już 500 milionów lat temu. Najpopularniejsze i najbardziej zróżnicowane były w ordowiku (od 485 do 443) i sylurze (od 443 do 419 miliona lat temu) ich zróżnicowanie zmniejszyło się po wymieraniu permskim (około 250 milionów lat temu). Do dziś przetrwała tylko jedna grupa żyjąca w morzach wokół Australii. Zwierzęta te należą do gromady morskich głowonogów, podobnie jak ośmiornice od których różnią się miedzy innymi posiadaniem skorupy oraz wieloma ramionami pozbawionymi przyssawek. Żywią się mięsem a do ich diety można zaliczyć mniejsze skorupiaki oraz ryby.

Należy jednak zaznaczyć, że łodziki są mylone z amonitami (gatunkiem wymarłych morskich głowonogów których tryb życia był zbliżony do łodzikowatych), które są do nich bardzo podobne, jednak te drugie mają spiralnie skręconą mocno pofałdowaną skorupę oraz cienką rurkę syfonalną. Nasz okaz z niemal gładką i inwolutnie skręconą skorupą wpasowywałby się jednak w grupę łodzików. Niemniej, pewne formy amonitowatych np. Arcestes, Cladiscites i Pinacoceras (środkowy i górny trias - 247-201 milionów lat) także mają bardzo gładkie i indolentnie skręcone skorupy. Co jednak istotne w formach tych otwory przez które zwierzę wypuszczało swoje macki były wąskie. W przypadku omawianego okazu otwór ten jest dosyć szeroki. Co do form łodzików najbardziej podobnych do omawianego to można je odnosić do młodszych okresów czasu już po wymieraniu permskim i łączyć je z Germanonautiliusami (trias 251-201,3 miliona lat) i Pseudonautiliusami (jura i kreda- 201 do 66 miliona lat).

Niezależnie od gatunku pozwalałoby nam to łączyć tą skamieniałość z paleozoikiem. Niestety brak dokładnej lokalizacji odkrycia (szczątkowe informacje wskazują na okolice Piaseczna) utrudnia datowanie. Wydaje się w tym temacie istotny będzie fakt, że płytkie morze zajmowało obszar Gór Świętokrzyskich we wczesnym i środkowym triasie i to z tego okresu mamy wapienie muszlowe. Następnie nastąpiło wycofanie się morza, to w tym czasie te ziemie zamieszkiwały dinozaury. Ponownie w środkowej jurze teren ten został zalany przez morze, które ustąpiło dopiero w kredzie. W tym czasie także tworzyły się warstwy skał wapiennych. Mieliśmy więc dwa momenty gdy na tych ziemiach istniały dogodne warunki dla tego rodzaju stworzeń.

Jak widać trudno mówić coś pewnego wydaje się, że dokładniejsza analiza jest już rolą paleontologa. Ostatecznie jednak nie zależnie od dokładnej chronologii a także przynależności można z całą pewnością stwierdzić, ze jest to jeden z najstarszych artefaktów, jakie przechowuje Muzeum Zamkowe w Sandomierzu.    

Kończąc obok naszego potencjalnego łodzika w zbiorach muzeum jest także dosyć „świeży” (z drugiej połowy XVII wieku) łodzik. Na parterze muzeum w sali ze srebrami można podziwiać pięknie ornamentowany srebrny puchar na wino którego czasza została wykonana z muszli łodzika złowionego w Oceanie Indyjskim. Bardzo podobnie musiał wyglądać za „życia” jego daleki przodek.

Bibliografia:

Bieda F. Paleozologia tom I część ogólna zwierzęta bezkręgowe, Warszawa 19

Beurlen K., Lichter G. Skamieniałości, Warszawa 1997

Kłosińska E. M Przyczynek do badań nad występowaniem przedmiotów krzemiennych, kamieni i skamielin w grobach ludności kultury łużyckiej na Lubelszczyźnie. Materiały i Sprawozdania Rzeszowskiego Ośrodka Archeologicznego t. XXXIII, s. 135-154, 2012

Lehmann U., Hillmer G. Bezkręgowce Kopalne, Warszawa 1991

Notę opracował:

Wojciech Rajpold

Podpisy do zdjęć

1- współcześnie żyjący łodzik (źródło) 

2-4 skamieniały łodzik

5- puchar na wino z łodzika na sali Kuchennej połowa XVII wieku