Forma: łukowato wygięty sierp z dwoma żeberkami i kopulastym guzkiem

Chronologia: XIII/XIV wiek p.n.e.

Przynależność kulturowa: kultura trzciniecka/wczesna faza rozwoju tarnobrzeskiej kultury łużyckiej

Wymiary: Szerokość podstawy 2,4 cm, wysokość 12,7 cm,

Surowiec: Brąz

Prezentowany zabytek pochodził z badań wykopaliskowych przeprowadzonych przez Jana Gurbę i Marka Florka w roku 1992 w związku z 400 rocznicą lokacji miasta Tarnobrzega.

Objęły one teren zamku dzikowskiego (Tarnobrzeg Dzików 1), oraz obszar pomiędzy zamkiem, a placem Bartosza Głowackiego (Tarnobrzeg 5).

Badania te miały charakter sondażowy niemniej przyniosły liczne materiały kultury trzcinieckiej, tarnobrzeskiej kultury łużyckiej, przeworskiej oraz nowożytne.

Sierp ten luźno zalegał w III warstwy kulturowej wykopu 5 (na stanowisku Tarnobrzeg 5). Na terenie Polski najwięcej takich okazów znaleziono na Pomorzu Zachodnim w dolnym biegu Odry- okolice Gryfina, Karsko, Odmęt, Rzeplino, Wielkopolsce- Będlewo, na Środkowym Śląsku- Wioska, na Górnym Śląsku- Prószków. Najbliższe terytorialnie jest znalezisko skarbu z Załęża, który można łączyć z zakarpackim ośrodkiem metalurgicznym i kulturą pilinską. Artefakty tego typu znamy też z Lubelszczyzny, szczególnie licznie pojawiały się nad Sieniochą będącą jednym z dopływów Huczwy. Gdzie również łączy się je z wpływami zakarpackimi. Poza terenami Polski najstarsze sierpy tego typu odnajdujemy w inwentarzach kultury pól popielnicowych na Morawach. Od połowy środkowego okresu epoki brązu na obszarze Europy zachodniej np.: Lorenzeberg koło Altenried oraz Węgier np.: Szolnok-Doboka, Alsó-Fejér, Zala, Heves, Tolna.

Omawiany zabytek datuje się na XIII/XIV wiek p.n.e. co wskazywałoby na schyłek okresu kultury trzcinieckiej oraz początki tarnobrzeskiej kultury łużyckiej. Podobnie datowane są sierpy z Załęża oraz Lubelszczyzny. Trzeba też zauważyć, że w przypadku Lubelszczyzny w przypadku braku kontekstu nie ma możliwości wskazania czy dany artefakt należał do kultury trzcinieckiej czy łużyckiej. W naszym przypadku na stanowisku Tarnobrzeg 5 odkryto wyłącznie młodsze (datowane od VI do IV wieku p.n.e.) materiały tarnobrzeskiej kultury łużyckiej. Równocześnie odnaleziono fragmenty ceramiki kultury trzcinieckiej, które można datować na ten sam okres, co omawiany zabytek. Pozwala to łączyć go właśnie z tą jednostką kulturową.

Ludność posługująca się kulturą trzciniecką napłynęła na te tereny około XVIII/XVII wieku p.n.e z północy (dzisiejsze Kujawy/Mazowsze). Zetknęła się ona tutaj z populacją tzw. kultury mierzanowickiej, z którą przez długi czas współżyła. W chwili przybycia byli to pasterze dopiero w późniejszym okresie już po zaniku kultury mierzanowickiej zajęli się rolnictwem i zwłaszcza na obszarach wyżyn lessowych (Małopolskiej i Sandomierskiej) zaczęły budować większe i dłużej użytkowane osady. Charakterystyczny dla tej kultury był niezwykle zróżnicowany obrządek pogrzebowy. Ludność ta między innymi sypała kurhany i posługiwała się obrządkiem inhumacyjnym (Dacharzów), znamy także tzw. domy zmarłych (Dwikozy), w których ciała spalono wraz domostwem, do którego zostały złożone. Na podłożu tej kultury od XIII wieku zaczęła się wykształcać tzw. tarnobrzeska kultura łużycka, dla której charakterystyczne były wielkie długotrwale użytkowane cmentarzyska, na których spalone szczątki składano do popielnic, które następnie zakopywano. Można przypuszczać, że impuls tych zmian płyną z kierunku zakarpackiego w tym ze wspomnianej już kultury pilinskiej, dla której tego typu pochówki były charakterystyczne. Omawiany sierp, dla którego tam odnajdujemy analogie pochodziłby, więc z okresu przemian zachodzących w kulturze trzcinickiej prowadzącego do ujednolicenia obrządku pogrzebowego i zmian w sposobie gospodarowania.  

Należy też powiedzieć kilka słów o kulturowym znaczeniu tego przedmiotu. Oczywiście mógłby on dokumentować działalność rolniczą. Jednak artefakt ten musiał być niezwykle cenny. Najbliższe źródła surowca, który można wykorzystać do pozyskania brązu znajdowały się w okolicy Sanoka i w górnym biegu Wisłoka. Te zasoby nie były jednak bogate. Zdecydowana większość brązów napływała ze strefy zakarpackiej i dolnego śląska. Trudno sobie wyobrazić, wykorzystywanie trudnego do zdobycia przedmiotu w działalności codziennej, w której mógł ulec zniszczeniu. Zwłaszcza, ze skutecznie mogło go zastąpić narzędzie wykonane z lokalnego surowca krzemiennego. W literaturze przedmiotu dominują dwie koncepcje poza utylitarnego wykorzystywania brązowych sierpów: premonetarna i kultowa. W pierwszej przyjmuje się, że mogły pełnić funkcję łatwego do przenoszenia źródła surowca. Za takim myśleniem przemawia zestandaryzowanie ich wykonania i ich bardzo zbliżona wagę. Ponadto żeberka, a także guzki na nich umieszczane mogły stanowić symbole oznaczający ich wartość. Jednak, surowiec ten jak już wielokrotnie wspomniano był bardzo cenny, ponadto przedmioty te pojawiają się na tych terenach stosunkowo rzadko. Z tych względów ich wykorzystanie w codziennej wymianie handlowej jest mało prawdopodobne, a jako źródło prefabrykatów mogły służyć też i inne przedmioty. O kultowym charakterze mogą świadczyć ich znaleziska w bagnach gdzie zostały wyrzucone, jako ofiary dla bóstw. Znamy także znaleziska sierpów z cmentarzysk, co mogłoby sugerować ich związek z obrzędami funeralnymi. Ich funkcja związana z działalnością żniwną mogła być symbolicznie powiązana z odcięciem drogi zmarłemu do świata żywych a jednocześnie powiązanie tego przedmiotu z życiodajnym ziarnem, dawało nadzieje na odrodzenie w zaświatach. Ponadto forma przypominająca księżyc w nowiu mogłaby sugerować związek z bóstwami nocnymi.

Warto jeszcze zanotować, że omawiany sierp został odkryty na osadzie. Nie w skarbie cmentarzysku czy bagnie. Nie znajdował się także w żadnym obiekcie. Luźno zalegał w warstwie kulturowej. I to jest również niezwykle ciekawe. W chwili planowego porzucenia osady wszystkie cenne przedmioty były zabierane. Tego typu artefakty były porzucone w chwili zagrożenia nagłym kataklizmem lub w intencjonalnym celu, jako np. ofiara dla bóstw. Oczywiście jego właściciel mógł go zgubić bez związku z wcześniej wspomnianymi czynnikami, co stanowiłoby dla niego i całej społeczności ogromną stratę. Prawdopodobnie jak było naprawdę nigdy się nie dowiemy, co czyni prezentowany przedmiot jeszcze bardziej intrygującym i zagadkowym.     

Bibliografia:

Florek M. Dzieje osadnictwa w okolicach Tarnobrzega od czasów najdawniejszych po Średniowiecze, Tarnobrzeskie Zeszyty Historyczne, t. 6, 1993, str. 19-42.

Florek M.,  Gurba J. Sprawozdanie z archeologicznych badań wykopaliskowych przeprowadzonych  w Tarnobrzegu w roku 1992, (Maszynopis w Archiwum PSOZ O/ Tarnobrzeg) 1992.

Florek M.,  Gurba J. Wyniki badań wykopaliskowych w Tarnobrzegu. [w:] Sprawozdania z badań terenowych Katedry Archeologii UMCS w 1992 roku, Lublin, 1993. str.14-21.

Gedl M. Die Sicheln in Polen, PBF XVIII, 4 (1995).

Kłosińska E., Orzeł J., Sadowski S. Z badań nad znaleziskami brązowych sierpów z guzkiem na Lubelszczyźnie i na terenach ościennych Materiały i Sprawozdania Rzeszowskiego ośrodka Archeologicznego XXXVIII, 2017, str. 49-72

Krauss A. Skarb wczesnobrązowy z miejscowości Załęże, pow. Jasło, Wiadomości Archeologiczne 23, 1956 , str. 72-80.

Notę opracował

Wojciech Rajpold