wymiary: 22,1x28,1 

czas powstania: 1917

Zbiory Działu Literatury MOS

nr inw. MLS/701

Aleksander Kazimierz Patkowski (1890-1942) to wybitny społecznik, uważany za ojca regionalizmu polskiego, zasłużony pedagog, publicysta i redaktor, honorowy obywatel Sandomierza. W związku z przedstawianym dokumentem - mową przygotowaną zapewne w 1917 r. do wygłoszenia na zebraniu organu prowadzącego polską szkołę – wspomnę tylko o działalności nauczycielskiej Patkowskiego (pomijając co najmniej równie znaczące: krajoznawczą, edukacji nauczycieli czy społeczną).

Aleksander Patkowski był związany z naszym miastem od 9 roku życia, tu uczęszczał do rosyjskiego jeszcze, zaborczego progimnazjum (1899-1904) i brał udział w patriotycznej działalności młodzieży. Młodzieńczy zapał do organizowania różnych form patriotycznego i obywatelskiego życia oraz niespożyta energia będą odtąd cechowały wszystkie jego działania. Jako 14-latek, po śmierci ojca, wyjeżdża do gimnazjum w Warszawie, później odbywa studia filologiczne na Uniwersytecie Lwowskim i Uniwersytecie Jagiellońskim. Ferie i wakacje spędza jednak w rodzinnym Sandomierzu: uczestniczy w działalności teatru amatorskiego, wygłasza liczne odczyty o tematyce literacko-kulturalnej i patriotycznej, angażuje się w działalność społeczną, współuczestniczy w organizowaniu Biblioteki im. Jana Długosza.  W 1916 r., jeszcze podczas trwania I wojny światowej, w Sandomierzu powstaje pierwsze polskie gimnazjum: Męska Szkoła Filologiczna, założona przez konsorcjum, któremu formalnie przewodniczył biskup Marian Józef Ryx. Głównym organizatorem był jednak ks. Jan Kanty Gajkowski, sekretarz konsorcjum, któremu zawdzięczamy także wciąż wydawaną „Kronikę Diecezji Sandomierskiej”. To on zatrudnia Aleksandra Patkowskiego najpierw jako nauczyciela łaciny, a w kolejnych latach języka polskiego i literatury. Patkowski okazuje się wspaniałym nauczycielem, we wspomnieniach uczniów (m.in. Adama Bienia, Czesława Latawca czy Stanisława Barańskiego) pozostają m.in.  organizowane przez niego na lekcjach dyskusje, sądy nad bohaterami literackimi, pobudzające krytyczne myślenie i postawę odpowiedzialności tematy wypracowań. Działalność szkolna Patkowskiego nie ogranicza się jednak tylko do samych lekcji. Zgodnie z misją tej pierwszej polskiej szkoły Patkowski wychowuje samodzielnych, gotowych do współpracy, światłych i odpowiedzialnych obywateli: organizuje kółko literacko-historyczne, teatr szkolny i koło krajoznawcze a także w sposób bezpośredni rozwijające samodzielną inicjatywę i umiejętności demokratycznej współpracy:  pismo uczniowskie „Spójnia”, Spółdzielnię Uczniowską „Jutrzenka” i – samorząd uczniowski. Omawiana w dokumencie działalność „gmin”, zapewne obejmujących poszczególne klasy, jest praktyczną realizacją samorządności uczniowskiej. W zbiorach Działu Literatury mamy także inne dokumenty dot. samorządności uczniowskiej w szkole. Swoją działalnością ten legendarny Nauczyciel wpisuje się w gwałtownie rozwijający się w początkach XX wieku w Europie i Stanach Zjednoczonych nurt Nowego Wychowania, możemy wskazać zbieżności jego praktyki i poglądów z Celestynem Freinetem, twórcą Nowoczesnej Szkoły Francuskiej, Januszem Korczakiem, współzałożycielem ze Stefanią Wilczyńską Domu Sierot czy Aleksanderem Neillem, twórcą szkoły Summerhill. Wszyscy oni kładli wielki nacisk na inicjatywę i samorządność młodzieży. Jednocześnie dla Aleksandra Patkowskiego, podobnie jak dla wielu zaangażowanych polskich nauczycieli tamtego czasu, nowoczesne formy kształcenia i rozwijanie postaw społecznych stanowiły mimo wszystko cel pośredni, realizowany w ramach wychowania patriotycznego i przygotowujący do aktywnego życia w odzyskanym państwie.

Bibliografia:

Barański Stanisław, Wspomnienia o Aleksandrze Patkowskim (w:) Aleksander Patkowski, W hołdzie dla ziemi rodzinnej, Warszawa 1958.

Bień Adam, Bóg wysoko – dom daleko, Warszawa 1981.

Burek Krzysztof, Patron sandomierskiej Nagrody (w:) Nagroda im. Aleksandra Patkowskiego. Informator, Sandomierz 2003.

Koźmian Danuta, Poglądy społeczno-pedagogiczne Aleksandra Kazimierza Patkowskiego (1890 – 1942), Szczecin 1994.

Latawiec Czesław, Sandomierz – moja młodość.

Mazurek Jerzy, Kształcenie nauczycieli szkół powszechnych w II RP na przykładzie Państwowego Seminarium Nauczycielskiego im. T. Kościuszki w Ostrowcu Świętokrzyskim i losów jego absolwentów, „Rocznik Historyczny MHPRL” nr 34/2018, s. 103-130.

Patkowski Aleksander, Wychowanie pokolenia w duchu demokratycznej idei spółdziałania, Warszawa 1922

Rembalski Andrzej, Wójcik Zbigniew J., Aleksander Patkowski [w:] Polski słownik biograficzny, Kraków 1980.

Twórca polskiego regionalizmu. Nowe badania nad życiem i działalnością Aleksandra Patkowskiego, red. Giergiel Tomisław, Sandomierz 2015.

W hołdzie Aleksandrowi Patkowskiemu: w setną rocznicę urodzin, red. Grzywna Józef, Rembalski Andrzej, Kielce 1991.

Notę opracowała: Anna Kowalska-Różyło