Glinka, gm. Ćmielów
kultura pucharów dzwonowatych
Wymiary: dł.: 88 mm; szer. max.: 39; grubość: 10 mm
Nr inw.: MS-402/a
Materiał: kamień
Przekazana do zbiorów PTK przez Z. Lenartowicza kamienna płytka w kształcie prostokąta o zaokrąglonych narożnikach i płasko-wypukym przekroju. Starannie wyszlifowana i wygładzona, wykonana została prawdopodobnie z piaskowca. W jednym z narożników widoczny jest ślad po rozpoczętym nawiercaniu otworu.
Tego typu przedmioty są charakterystyczne dla tzw. kultury pucharów dzwonowatych, która na przełomie epok neolitu i brązu objęła swoim zasięgiem niemal całą Europę, chociaż jej występowanie miało charakter wyspowy. Nazwa kultury wywodzi się od przewodniej formy naczyń, których kształt jest zbliżony do odwróconego dzwonu. Kultura pucharów dzwonowatych znana jest z terenów Polski ze znalezisk z obszaru Górnego i Dolnego Śląska oraz Małopolski. Jej ślady na ziemiach polskich są interpretowane jako świadectwa krótkotrwałych enklaw małych grup mobilnej ludności o nierolniczym charakterze przybywającej z terenów dzisiejszyzch Czech i Węgier. Co ciekawe, większość stanowisk związanych z małopolskim skupiskiem zlokalizowana jest w powiecie sandomierskim. Cmentarzyska tej kultury zostały odkryte w Złotej, Beradzi (Beradzu?), Samborcu, Świniarach Starych oraz na Wzgórzu Zawichojskim w Sandomierzu. Ramy czasowe występowania kultury pucharów dzwonowatych na tym terenie zostały określone na przedział między 2400 a 2140 p.n.e.
Pochodzące ze środowiska kultury pucharów dzwonowatych kamienne płytki z otworami są uznawane za ochraniacze nadgarstków stosowane przez łuczników. Wskazuje na to umiejscowienie płytek w obrębie przebadanych grobów, gdzie zwykle znajdowały się one w okolicy przedramienia pochowanych osób. W grobach tych odkrywane były także inne akcesoria łucznicze, takie jak krzemienne grociki czy prostowniki do strzał. Kamienne płytki miały jednak najprawdopodobniej także dodatkową funkcję polegającą na manifestacji pozycji społecznej oraz prestiżu właściciela. Były zazwyczaj wykonywane ze skał osadowych, a jasny kolor większości z nich wskazuje na możliwą symbolikę barw używanych do ich produkcji materiałów.
Oprócz płytki MS-402/a z terenów Małopolski znanych jest 5 kamiennych płytek łuczniczych wiązanych z kulturą pucharów dzwonowatych. Zabytek ze zbiorów sandomierskiego muzeum wyróżnia inny kształt (najbardziej zbliżony do odmiany D w typologii E. Sangmeistera) oraz brak wywiewierconych otworów. Mimo tych różnic oraz braku archeologicznego kontekstu znaleziska, związek z kulturą pucharów dzwonowatych zdają się jednak potwierdzać bliskie analogie ze znaleziskami z terenów Moraw, takich jak np. płytka z grobu nr 1 w Modřicach k. Brna. Przykłady umieszczanych w grobach niedokończonych płytek znane są natomiast z Brna, Slavkova u Brna czy Bylan w Czechach. Wydaje się zatem dość prawdopodobne, że opisywany zabytek stanowił wyposażenie zniszczonego grobu członka elitarnej wspólnoty wojowników sprzed ok. 4400 - 4100 lat.
Bibliografia:
Budziszewski J., Włodarczak P.: Kultura pucharów dzwonowatych na Wyżynie Małopolskiej, Kraków, 2010
Fokkens H., Achterkamp Y., Kuijpers M.: Bracers or Bracelets? About the Functionality and Meaning of Bell Beaker Wrist-guards, Proceedings of the Prehistoric Society 74, 2008, str. 109-140
Manasterski D.: Puchary Dzwonowate i ich wpływ na przemiany kulturowe przełomu neolitu i epoki brązu w północno-wschodniej Polsce i na Mazowszu w świetle ceramiki naczyniowej, ŚWIATOWIT Supplement Series P: Prehistory and Middle Ages vol. XIX, Warszawa, 2016
Nicolas C.: Bracer ornaments! An investigation of Bell Beaker stone “wrist-guards” from Central Europe, Journal of Neolithic Archaeology 22 (2020), str. 15-107
Turek J.: Bell Beaker stone wrist-guards as symbolic male ornament. The significance of ceremonial warfare in 3rd millennium BC central Europe, W: The Bell beaker transition in Europe; mobility and local evolution during the 3rd millennium BC, Oxford - Philadelphia, 2015, str. 28-40
Notę opracował
Piotr Werens
