Program: Wspieranie działań muzealnych
Narodowy Instytut Muzealnictwa i Ochrony Zbiorów
Od marca 2019 r. Dział Historyczny Muzeum Okręgowego w Sandomierzu realizuje 2-letni projekt pt. Ne'edár/ נֶעְדַּר /Nieobecni - wystawa oraz katalog judaików sandomierskich w ramach programu Wspieranie działań muzealnych 2019, ze środków finansowych Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego.
Wystawa po raz pierwszy w formie monograficznej przedstawi losy społeczności żydowskiej w Sandomierzu i ziemi sandomierskiej. Pierwszoplanowym założeniem ekspozycji będzie ukazanie Sandomierza jako ważnego ośrodka żydowskiego, który na trwałe wpisał się w historię miasta i ziemi sandomierskiej. Już w średniowieczu gmina ta należała do najstarszych i najważniejszych w Polsce. Pierwsza wzmianka dotyczy 1367 r., kiedy starozakonni sandomierscy razem z krakowskimi i lwowskimi wystąpili do króla polskiego Kazimierza Wielkiego o potwierdzenie przywilejów generalnych nadanych im w 1264 r. w Kaliszu przez Bolesława Pobożnego. Z 1418 r. pochodzi najstarsza wiadomość o synagodze sandomierskiej. Żydowska społeczność odegrała ważną rolę w przedwojennych dziejach Sandomierza. Paradoksalnie, obecnie najważniejszym świadectwem jej istnienia jest niewielki cmentarz i synagoga. O ile w przypadku Krakowa czy Kielc można znaleźć szereg śladów żydowskich w przestrzeni miejskiej, takich jak tablice, pomniki czy odtworzone napisy, o tyle w Sandomierzu na próżno szukać takich tropów. Także badacze dziejów miasta w niewystarczającym stopniu poświęcili swoją uwagę losom żydowskich mieszkańców tego miasta.
Ekspozycja zilustrowana zostanie w części niepublikowanymi zdjęciami i dokumentami pochodzącym ze zbiorów archiwalnych Yad Vashem w Jerozolimie, United States Holocaust Memorial Muzeum w Waszyngtonie, Ghetto Fighter’s House Museum z Izraela, Żydowskiego Instytutu Historycznego w Warszawie, Archiwum Państwowego w Kielcach oraz ze zbiorów rodzinnych osób prywatnych. Istotnym elementem ekspozycji będą judaika należące do Muzeum Okręgowego w Sandomierzu. Uzupełnieniem ekspozycji będą elementy multimedialne wraz z zastosowaniem nowoczesnych systemów wystawienniczych (prezentacja multimedialna, tablet z oprogramowaniem, model 3D synagogi sandomierskiej - zrekonstruowanej na podstawie fotografii z 1939 r., plansz informacyjnych i audio-przewodników) zapewniających zachowanie odpowiedniego poziomu bezpieczeństwa muzealiów i podkreślenie walorów estetycznych prezentowanych judaików. Obok szczegółowych opisów podkreślających historyczno-artystyczną wartość zabytków, znajdzie się miejsce na przybliżenie dziejów społeczności żydowskiej zamieszkującej Sandomierz.
W ramach zadania planowane jest wydanie bezpłatnego, bogato ilustrowanego katalogu, który nie będzie jedynie przypomnieniem fragmentów ekspozycji, ale rozwinięciem i uzupełnieniem treści, które za pomocą słowa, obrazu i zabytku przedstawia wystawa. Jednym z istotnych elementów katalogu będzie szczegółowe opisanie wszystkich judaików znajdujących się w zbiorach Muzeum, innych instytucji i osób prywatnych. Publikacja zostanie wydana w języku polskim i angielskim, w wersji papierowej i elektronicznej.
Organizacja wystawy niewątpliwie wpłynie na wzbogacenie oferty wystawienniczej Muzeum oraz umożliwi interaktywną prezentację eksponowanych zabytków. Istotnym efektem działań w ramach programu będzie podniesienie świadomości historycznej i tożsamości kulturowej mieszkańców Sandomierza oraz turystów odwiedzających Muzeum, poprzez zapoznanie się z trudną, ale ważną historią Żydów. Do dziś w świadomości sandomierzan Żydzi postrzegani są przez pryzmat Holokaustu i oskarżeń o mordy rytualne, czego materialnym dowodem jest m.in. obraz Karola de Prevot znajdujący się w sandomierskiej katedrze oraz powieść ,,Malowany ptak” Jerzego Kosińskiego. Realizacja zadania polega również na obiektywnym przedstawieniu bogactwa kultury i historii tej społeczności.
W ramach otrzymanych środków przewidujemy również m. in. zakup sprzętu wystawienniczego, wykonanie wizualizacji modelu 3D sandomierskiej synagogi, czy wykonanie filmu dokumentalnego.
Całkowity koszt zadania wynosi: 88 506,74 zł.
Środki finansowe Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego: 70 500,00 zł.
Karolina G. Dział Historyczny MOS
Mamy to! Prosto z drukarni dotarł do nas katalog do wystawy „Ne’edár /נֶעְדַּר /Nieobecni – z dziejów społeczności żydowskiej w Sandomierzu”.
Publikacja jest efektem dwuletniego projektu „Ne’edár /נֶעְדַּר /Nieobecni – wystawa oraz katalog judaików sandomierskich”, dofinansowanego ze środków Ministra Kultury Dziedzictwa Narodowego i Sportu w ramach programu „Wspieranie działań muzealnych 2019”. Autorką projektu była Karolina Gara z Działu Historycznego Muzeum Okręgowego w Sandomierzu. Karolina Gara była także wykonawcą projektu, wspólnie z dr. hab. Tomisławem Giergielem. Projekt obejmował również rekonstrukcję 3D synagogi sandomierskiej, powstanie filmu o sandomierskich Żydach, zakup sprzętu wystawienniczego i multimedialnego.
Najważniejszymi zadaniami była wystawa i katalog. Wystawa po raz pierwszy w formie monograficznej przedstawia losy społeczności żydowskiej w Sandomierzu i ziemi sandomierskiej od połowy wieku XIV, aż do czasu Holokaustu podczas II wojny światowej. Zarówno wystawa, jak i książka zostały zilustrowane w części dotąd niepublikowanymi zdjęciami i dokumentami pochodzącymi ze zbiorów archiwalnych Yad Vashem w Jerozolimie, United States Holocaust Memorial Museum w Waszyngtonie, Ghetto Fighter’s House Museum z Izraela, Żydowskiego Instytutu Historycznego w Warszawie, czy ze zbiorów rodzinnych osób prywatnych.
Książka składa się z dwóch części. Pierwsza, obejmująca osiem wieków funkcjonowania Żydów w ziemi sandomierskiej jest prezentacją najważniejszych wydarzeń, źródeł i zjawisk dotyczących tej społeczności. Oczywiście w centrum naszego zainteresowania były dzieje społeczności żydowskiejw Sandomierzu. Ramy prawne jej funkcjonowania nadał król Kazimierz Wielki w 1367 r. Sandomierska gmina żydowska prężnie rozwijała się i działała, zwłaszcza w sferze handlu lokalnego i dalekosiężnego. Szczyt potęgi osiągnęła w XVI i w pierwszej połowie XVII wieku, zgodnie współistniejąc ze społeczeństwem na ogół chrześcijańskim. Niestety, potop szwedzki, który jest uznawany za początek kryzysu społecznego, gospodarczego i politycznego, również dotyczył społeczności żydowskiej. Właśnie kryzys gospodarczy w największym stopniu przyczynił się do zaostrzenia animozji i powstania konfliktów. Sandomierz był areną głośnych posądzeń Żydów o mordy rytualne, co staraliśmy się zrelacjonować obiektywnie i bez emocji. Za ważne tematy uznaliśmy również włączenie się społeczności żydowskiej do budowania niepodległego państwa polskiego oraz zagładę tej społeczności w czasie Holokaustu. Sandomierz, jako istotny ośrodek żydowski, na trwałe wpisał się w historię miasta i ziemi sandomierskiej. Dzisiaj zachowało się kilka ważnych śladów po tej społeczności: synagoga, cmentarz, ale przestrzeń niegdyś zaludniona i gwarna przejmuje pustką, stąd nazwa wystawy i projektu: Nieobecni.
Po treści dotyczącej Sandomierza, pierwszą cześć książki zamyka garść informacji i fotografiiarchiwalnych o pozostałych największych ośrodkach zamieszkałych przez Żydów w przedwojennym powieciesandomierskim: Staszowie, Klimontowie i Zawichoście. Osobno należy potraktować Opatów, gdzie powstał Dom Muzealny z własną kolekcją judaików. Lista tych miasteczek nie wynika tylko ze statystyki demograficznej ludności żydowskiej. Z tych ośrodków pochodzą również judaika, prezentowane w części katalogowej, a część z nich eksponowana była na wystawie Ne’edár / רַּדְעֶנ / Nieobecni.
Katalog judaików sandomierskich wychodzi więc poza typową prezentację zabytków czasowo pokazywanych na ekspozycjach. Są to judaika sandomierskie z zasobu polskich muzeów i kolekcji, częściowo jeszcze nieprzebadane. Zebranie ich na łamach jednego wydawnictwa pozwala na orientację w rozmiarach zachowanego dziedzictwa żydowskiego regionu sandomierskiego. Nie jest to zbiór bardzo rozległy, tym cenniejsza była jego integracja, bo pozwala na wnioski porównawcze i badania źródłowe.
W tym miejscu pragniemy wyrazić wdzięczność wszystkim, którzy wsparli autorów w tym wieloetapowym i multidyscyplinarnym projekcie. Zwłaszcza dziękujemy dyrektorowi Muzeum Diecezjalnego w Sandomierzu ks. Andrzejowi Rusakowi i kustosz tego Muzeum dr Urszuli Stępień, prof. dr hab. Monice Adamczyk-Garbowskiej z Zakładu Lingwistyki Stosowanej UMCS, kierownikowi Działu Sztuki Żydowskiego Instytutu Historycznego Michałowi Krasickiemu, kuratorowi Gabinetu Numizmatycznego w Zamku Królewskim w Warszawie Michałowi Zawadzkiemu, Justynie Masłowiec z Muzeum Etnograficznego im. S. Udzieli w Krakowie, Andrzejowi Żychowskiemu z Domu Muzealnego w Opatowie i dyrektor Miejsko-Gminnego Ośrodka Kultury w Zawichoście Patrycji Sus-Lutyńskiej. Podziękowania należą się również dr Ewie Hauser, Mariuszowi Bochniakowi, Piotrowi Kusalowi, Jackowi Świderskiemu i Marcinowi Cebuli oraz pracownikom Muzeum Okręgowego w Sandomierzu.
Katalog judaików sandomierskich to zbiór artefaktów pozostałych po dawnej świetności diaspory żydowskiej, zamieszkującej teren ziemi sandomierskiej. Część obiektów została zaprezentowana publicznie po raz pierwszy (tablica z getta w Zawichoście, Zwój Tory z Muzeum Diecezjalnego w Sandomierzu), część została na nowo „odkryta” w muzealnych zbiorach. Katalog judaików sandomierskich będący sumą wiedzy na temat posiadanych zabytków ukazuje dziedzictwo żydowskie tego obszaru.
