Oktawa kartauny – żeliwne działo artyleryjskie o małym zasięgu z XVII w., rodzaj kartauny o najmniejszym kalibrze. Prosta lufa o długości 2 m, osadzona poziomo na ciemnobrązowej, drewnianej podstawie. Obok mniejsza, kwadratowa podstawka z czterema kulami armatnimi o średnicy 74 mm. Kule są ułożone w dwupoziomowy, piramidalny stos – jedna kula leży na podstawie z trzech pozostałych kul. Lufa o walcowatym kształcie, bez zdobień na całej powierzchni. Jedynym ornamentem są uchwyty w kształcie delfinów w tylnej części lufy. Wlotowa część lufy jest najszerszą w przekroju częścią działa. Otwór wylotowy armaty ma kaliber około 74 mm. Bezpośrednio za działem widoczna jest fototapeta z ryciną pt. „Wysadzenie zamku przez Szwedów w 1656 roku według rysunku Erika Jonssona Dahlbergha”.
Działo zostało odnalezione w czasie prac stabilizujących wzgórze zamkowe w 1996 roku. Pochodzi z czasów potopu szwedzkiego (1655-1660) z okresu walk wojsk polskich i szwedzkich o Zamek Królewski w Sandomierzu. Zamek został wysadzony 3 kwietnia 1656 r., kiedy Szwedzi opuścili warownię podpalając podłożony w piwnicach ładunek wybuchowy. Wydarzenie zostało zobrazowane przez Henryka Sienkiewicza w III tomie swojej powieści historycznej „Potop”: Nagle zatrzęsła się im ziemia pod nogami, grzmot straszny i huk targnęły powietrzem, olbrzymi słup ognia strzelił do góry, wyrzucając w powietrze ziemię, mury, dachy, cały zamek i przeszło pięćset ciał tych, którzy się cofnąć nie zdołali.
Z budowli o czterech skrzydłach ocalało tylko skrzydło zachodnie – istniejące do dzisiaj.
Oktawa kartauny była działem ładowanym odprzodowo. Krótka lufa jest cechą pozwalającą odróżnić kartaunę od podobnych konstrukcyjnie dział długolufowych: kolubryn i falkonetów. Wyróżniano cztery typy kartaun: pełna kartauna (48-funtowa), półkartauna (24-funtowa), ćwierćkartauna (12-funtowa) i oktawa (6-funtowa). Kartauny miały mały zasięg i dużą szybkość początkową pocisków. Stosowano je w walce na bliższą odległość, głównie przeciwko piechocie. Kartauny wprowadzono powszechnie do uzbrojenia w XVII wieku. Broń tego typu używano przeważnie do obrony fortec. Były cenione ze względu na małą ilość prochu, której wymagały. Taka oszczędność była szczególnie ważna w trakcie oblężenia.
