Forma: łukowato sierp z dwoma żeberkami i kopulastym guzkiem

Nr inwentarzowy: MZS/AW/1831

Chronologia: XIII/XIV wiek p.n.e.

Przynależność kulturowa: kultura trzciniecka/wczesna faza rozwoju tarnobrzeskiej kultury łużyckiej

Wymiary: Szerokość podstawy 2,3 cm, czubka 1,1, wysokość 12,3 cm, grubość od 0,3 do 0,8 przy podstawie

Surowiec: Brąz

Jakiś czas temu obiektem tygodnia naszego muzeum był brązowy sierp z dwoma żeberkami i guzkiem z osady kultury trzcinieckiej na stanowisku Tarnobrzeg 5 odkryty w trakcie wykopalisk Jana Gurby i Marka Florka w roku 1992. W marcu tego roku delegatura wojewódzkiego urzędu ochrony zabytków w Sandomierzu przekazała do muzeum analogiczny sierp pochodzący z badań przy użyciu wykrywaczy metali na stanowisku w Brzeziu 17. Sierp ten pod względem formy jest niemal identyczny, jednie guzek jest nieco bardziej stożkowaty. Jest to kolejny sierp z tych terenów nawiązujący do sierpów znanych, między innymi ze skarbu z Załęża, łączących się z zakarpackim ośrodkiem metalurgicznym. Pod względem chronologii datuje się je na przełom XIII/XIV wieku p.n.e.

I tutaj zaczyna się pierwsza problematyka tego sierpa. Tego typu przedmioty na naszych ziemiach pojawiają się w bardzo ciekawym momencie, kiedy następuje formowanie się kultury łużyckiej na bazie wcześniejszej kultury trzcinieckiej. Z tego względu np. na Lubelszczyźnie w przypadku analogicznych okazów o przynależności kulturowej decyduje kontekst, m.in. obecność innych materiałów jak ceramika czy wyroby krzemienne. Dla stanowiska Tarnobrzeg 5, mieliśmy materiały trzcinieckie i materiały tarnobrzeskiej kultury łużyckiej, ale w tym drugim przypadku jedynie z jej późnej fazy. Tutaj kontekst pozwalał łączyć ten sierp z kulturą trzciniecką. W tym przypadku niestety nie mamy innych materiałów. Co prawda były prowadzone na tym stanowisku w roku 1989 badania powierzchniowe w ramach archeologicznego zdjęcia polski, w trakcie których stwierdzono ceramikę neolityczną kultury amfor kulistych oraz przeworską (co najmniej dwa horyzonty osadnicze starszy jeszcze sprzed I wieku p.n.e. i młodszy od II do IV wieku n.e.). Nie stwierdzono jednak ani materiałów trzcinieckich ani łużyckich. Trudno wiec na tym etapie łączyć ten przedmiot z jakąś kulturą.

Niemniej dysponujemy dokładną lokalizacją miejsca znalezienie sierpa. Miano go odnaleźć na południowym skraju niewielkiego wyniesienia. Jest to już pewna i dosyć istotna informacja. Przedmioty te miały ogromną wartość (brąz do jego wytworzenia należało ściągnąć ze strefy zakarpackiej) co wyklucza wykorzystywanie w życiu codziennym. Zamiast tego podkreśla się ich kulturowe znaczenie. I tu warto zaznaczyć, że często są odnajdywane na bagnach gdzie prawdopodobnie zostały wyrzucone, jako ofiary. Są także odkrywane w obrębie cmentarzysk, co łączy się z obrzędami funeralnymi. W naszym przypadku sierp nie został odkryty w strefie bagiennej, a raczej na obszarze wyniesionym. Nie mamy też niestety podstaw by łączyć go z cmentarzyskiem. Można jednak odnotować niedawne wyniki badań nad skarbami brązowymi odkrywanymi w okolicy Sanoka, gdzie często znajdowane są na najbardziej eksponowanych w danym terenie wzgórzach, co łączy się także z ofiarami dla bóstw. Jednak w tym przypadku wzgórze nie jest, aż tak wybijające się w regionie. Owszem jest to pewne wyniesienie, ale w okolicy (to jest w odległości mniejszej niż 500 m) mamy lepiej eksponowane tereny. Nie wpisuje się, więc to dokładnie w te analogie.

Co bardzo istotne przy rozważaniach kulturowych sierp jest zagięty, czyli przed depozytem został prawdopodobnie rytualnie zniszczony. Południowy stok, może także być istotny oś północ południe była ważka, wiele cmentarzysk lokowano właśnie na tej osi jako symboliczny związek z wędrówką słońca po nieboskłonie. Sam kształt sierpa nasuwa związek z księżycem w nowiu i przez to próbuje się go łączyć ze światem bóstw nocnych. Tu, więc można snuć liczne domysły i spekulacje. Bez dalszych prac wykopaliskowych nie można ustalić niczego pewnego. To pokazuje jak istotny jest kontekst znaleziska.

Już kończąc warto zanotować, że w przypadku zabytku z Tarnobrzega gdzie nasze dane były pełniejsze i tak pozostawił on wiele pytań. Z racji tego, że został znaleziony na osadzie nie można było wykluczyć, że został ukryty w czasie najazdu, złożony w ofierze lub po prostu zagubił go jego właściciel. W przypadku sierpa z Brzezia to, że został zagięty pozwala, chociaż wykluczyć jego przypadkowe zagubienie, a taka forma wskazuje na kultowy charakter tego znaleziska. Otwarte pozostaje jednak pytanie o to czy był to dar dla bóstw czy znalezisko funeralne, a także o przynależność kulturową. 

Bibliografia:

Florek M. Dzieje osadnictwa w okolicach Tarnobrzega od czasów najdawniejszych po Średniowiecze, Tarnobrzeskie Zeszyty Historyczne, t. 6, 1993, str. 19-42.

Florek M.,  Gurba J. Sprawozdanie z archeologicznych badań wykopaliskowych przeprowadzonych  w Tarnobrzegu w roku 1992, (Maszynopis w Archiwum PSOZ O/ Tarnobrzeg) 1992.

Florek M.,  Gurba J. Wyniki badań wykopaliskowych w Tarnobrzegu. [w:] Sprawozdania z badań terenowych Katedry Archeologii UMCS w 1992 roku, Lublin, 1993. str.14-21.

Gedl M. Die Sicheln in Polen, PBF XVIII, 4 (1995).

Kłosińska E., Orzeł J., Sadowski S. Z badań nad znaleziskami brązowych sierpów z guzkiem na Lubelszczyźnie i na terenach ościennych Materiały i Sprawozdania Rzeszowskiego ośrodka Archeologicznego XXXVIII, 2017, str. 49-72

Krauss A. Skarb wczesnobrązowy z miejscowości Załęże, pow. Jasło, Wiadomości Archeologiczne 23, 1956 , str. 72-80.

Kotowicz P. Uwagi o okolicznościach odkrycia i dotychczasowych pracach nad depozytami z Falejówki (skarb II), Międzybrodzia, Sanoka (Białej Góry), Woli Sękowej i Zarszyna (skarb II) (w:) red. W. Blajer, P. Kotowicz, M.Maciejwski Ku czci bogów i ludzi, 2022, str. 9- 29

Rajpold W. Osada z epoki brązu i wczesnej epoki żelaza na stanowisku Tarnobrzeg 5, Materiały i Sprawozdania Rzeszowskiego ośrodka Archeologicznego 43, 2023, str. 95-124