Chronologia: XIII wiek
Wymiary:
- Długość: 20 cm, grubość 2,3 cm
- Długość 11,4 cm, grubość 2 cm
- Długość 8,4 cm, grubość 1,8 cm
Wykonanie: gotowanie kości, aby oddzielić kawałki mięsa, a także nieco je zmiękczyć. Następnie wygładzenie, wywiercenie dwóch otworków do przewiązania do butów.
Surowiec: kość śródręcza lub śródstopia końskiego lub bydlęcego
Mamy styczeń, czyli miesiąc zimowych zabaw, jedną z nich będącą nawet dyscypliną olimpijską jest łyżwiarstwo. Zabawa ta ma bardzo starą chronologię, najstarsze znaleziska z terenów Europy kościanych łyżew pochodzą z terenów Węgier oraz Szwajcarii. Datuje się je na III tysiąclecie p.n.e. W przypadku ziem polski kościane łyżwy były znane przynajmniej od VIII wieku p.n.e. ze stanowisk osadowych kultury łużyckiej między innymi w Grzybianach czy nieco młodsze (VI wieczne) z grodziska w Biskupinie. Forma tego typu przedmiotów niewiele się zmieniała na przestrzeni wieków. Najczęściej wykonywane były z kości śródstopia lub śródręcza końskiego lub bydlęcego. W tych kościach wywiercano otworki (2 względnie 3), które umożliwiały przymocowanie do butów. Zdążały się też warianty, które jedynie wygładzano. Wariant bez otworków umożliwiał jedynie krótkie ślizgania nadające się do zabawy, ten z otworkami z racji stabilności i możliwości odrywania nóg już miał walor użytkowy. Trzeba podkreślić, że przedmioty te nie są specjalnie skomplikowane - wykonać je mógł w zasadzie każdy, jednocześnie znacząco ułatwiały podróżowanie przez skutą lodem Europę.
Właśnie ten wariant z otworkami reprezentuje jedna zachowana w całości i dwie przełamane na pół łyżwy odkryte w czasie wykopalisk na ulicy Zamkowej 5. Łyżwy te prawdopodobnie można datować na XIII wiek n.e. Co istotne znaleziska kościanych łyżew z terenów polski łączy się z osadnictwem podgrodowym i grodowym. Znamy podobne z Gniezna, Giecza, Ostrowa Tumskiego, Krakowa, Poznania, a ich chronologia przypadała od drugiej połowy X do połowy XIII wieku co czyni te sandomierskie jednymi z młodszych. Niemniej z danych etnograficznych wiemy, że podobne przedmioty były wykorzystywana na wsiach jeszcze w XIX wieku. Ich wykorzystanie było uwarunkowane przede wszystkim bliskością wody. Biorąc pod uwagę brak w okolicy większych jezior, prawdopodobnie te odkryte w Sandomierzu mogły służyć do komunikacji między obydwoma brzegami Wisły w bardziej mroźne dni. Istniała także możliwość przemieszczania się wzdłuż brzegu Wisły w dniach gdy zamarzła jedynie jej część. Oznacza to, że zakres użycia tego sprzętu musiał być tu bardzo ograniczony stąd być może stosunkowo niewielka ilość tego typu znalezisk z regionu Sandomierza. Warto jeszcze podkreślić, że kościane łyżwy od XIII wieku zostają zastąpione żelaznymi. Zasadniczo ich genezę na ziemiach polskich łączy się z miastami lokacyjnymi i osadnikami z Niemiec i Holandii gdzie żelazne łyżwy pojawiały się najwcześniej. Co ciekawe w tradycji ludowej tego typu łyżwy są traktowane jako coś nie miejscowego od razu zdradzające osobę z miasta.
Bibliografia:
Baron J., Diakowski M., Stolarczyk T. Bone and antler artefacts from an 8-5th century BC Settlement at Grzybiany, South-Western Poland, [w:] Vitezović S. (red.) Close to the bone: current studies in bone technologies Belgrad, 2016, s.28-47
Choyke A.M., Schibler J. Prehistoric Bone Tools and the Archaeozoological Perspective: Research in Central Europe, [w:] Gates St-Pierre Ch., Walker R.B (red) Bones as tools: cirrent methods and interpretations in worked bone studies, 2007, s. 51-65
Cyngot D. Ewolucja łyżew – od form kościanych do żelaznych, Materiały zachodniopomorskie Nowa Seria t.XIII, 2017, s.191-224
Drzewicz A. Wyroby z kości i poroża z osiedla obronnego ludności kultury łużyckiej w Biskupinie, Warszawa, 2004
Tyniec A. Łyżwy kościane- kościana łyżwa z kościoła św. Andrzeja w Krakowie cykl wystaw czasowych: Zabytek tygodnia Muzeum Archeologiczne w Krakowie, 2013.
Waszczuk K., Żychliński D., Prawniczak R., Pachulski P. Czy w Gnieźnie wszyscy jeździli na łyżwach? Łyżwy z osady Targowisko w Gnieźnie – przyczynek do sposobów ich użytkowania w okresie średniowiecza i nie tylko, Slavia Antiqua t.LV, 2014, s.181-209
Notę opracował
Wojciech Rajpold
