Nr inw.: MS-1658/a/1

Chronologia: epoka żelaza – II/III wieku n.e

Przynależność kulturowa: kultura przeworska

Wymiary: 1. krótszego fragmentu- długość: 1,8 cm, szerokość: 0,9 cm i grubość: 0,4 cm
                   2. dłuższego fragmentu- długość: 3,2 cm, szerokość: 1,5 cm i grubość: 0,6 cm

Surowiec: kość

Prezentowany zabytek to fragmenty niewielkiej okładziny noża przypominający kształtem wojownika trzymającego miecz (którego głownia się ułamała) oraz fragment tarczy na której widzimy litery VS. Niestety nogi oraz głowa nie zachowały się do naszych czasów, niemniej sugeruje się, że pierwotnie figurka ta miała około 5 cm. Co istotne a o czym szerzej wspomnimy w dalszej części jest to import z terenów cesarstwa rzymskiego, a także jedno z pierwszych zachowanych na naszych ziemiach źródeł pisanych.

Została ona odkryta w warstwie ciałopalenia na niezwykle interesującym cmentarzysku w Grzybowie. Stanowisko to jak już wspomniano przy poście poświęconym pochówkom psów było badane przez Krzysztofa Garbacza od 1985 roku aż do 1990. Wykopaliska te wyprzedzały prace przygotowawcze pod budowę składu opału dla Kopalni i Zakładów Chemicznych Siarki „Siarkopol”. W ich wyniku oprócz wspomnianego późnośredniowiecznego cmentarzyska zwierzęcego odkryto także bardzo bogate cmentarzysko kultury przeworskiej (50 grobów z około 16 tysiącami różnego typu zabytków od fragmentów naczyń na mieczach żelaznych kończąc). To z tą kulturą związany jest omawiany zabytek. Ludność ta zamieszkiwała tereny dzisiejszej polski w epoce żelaza od III (na ziemiach sandomierskich nieco później) wieku p.n.e. do V wieku n.e. Jedną z charakterystycznych dla niej cech były ciałopalne pochówki w których odnajdujemy zniszczone ozdoby oraz narzędzia. To z tą populacją wiąże się ogromny kompleks metalurgiczny umiejscowiony w regionie Gór Świętokrzyskich między innymi w Nowej Słupi- gdzie co roku odbywają się dymarki świętokrzyskie pokazujące starożytny sposób wytopu żelaza. Jest bardzo prawdopodobne, że żelazo pozyskiwane w tym ośrodku służyło w walkach germańskich plemion z rzymianami, w tym w wojnach Markomańskich.

To właśnie ze względów na mniej lubi bardziej pokojowe kontakty z cesarstwem na nasze tereny napływały w tym czasie importy z jego terenów. Jakiś czas temu w ramach obiektu tygodnia prezentowano terra sigilatę (rodzaj bardzo pięknie zdobionego naczynia wytwarzanego na terenach cesarstwa) również z cmentarzyska w Grzybowie stanowiącego przykład właśnie tego typu importów.

 Artefakt tu prezentowany również stanowił tego typu import. Jak się przyjmuje nasza figurka przedstawia gladiatora z klasy secutor. Był to ciężkozbrojny wojownik, który w jednej ręce trzymał tarcze, a na drugiej miał skórzany rękaw tzw. manice. Podobne znaleziska okładzin noży są popularne na terenach Europy zachodniej, jednak te zawierające inskrypcje pojawiały się incydentalnie. Jak się przyjmuje napisy miały sugerować charakterystyczne cechy ludzi walczących na arenie (Pardus-lampart, senilis- stary). Na naszej figurce można dostrzec litery VS, a jak się przyjmuje z przodu znajdowała się litera M co dawało MVS czyli łacińskie mysz, być może wojownik ten miał być ruchliwy jak mysz. Odkrycie tego typu zabytku związanego z rzymską kulturą igrzysk i walk gladiatorów na cmentarzysku w Grzybowie jest czymś absolutnie unikatowym. Ocieramy się w tym miejscu o wielki antyczny świat. Nie możemy stwierdzić, czy ludność korzystająca z tego cmentarzyska słyszała o Colosseum albo umiała odczytać napisz na okładzinie, ale musiała kontaktować się z ludźmi którzy pochodzili z tego świata. Jaki był charakter tych kontaktów tego niestety możemy się tylko domyślać. Hipotez może być naprawdę wiele. Mógł zdobyć go wojownik w czasie wspomnianych wojen markomański. Mógł to być element daru dla wodza jednego z germańskich plemion który dalej przekazał ten nożyk któremuś ze swoich wojowników. Mógł to być wreszcie element wymiany handlowej z cesarstwem. Jak było faktycznie nigdy się nie dowiemy, jednak obecność „gladiatora Myszy” (oraz innych rzymskich importów) na cmentarzysku w Grzybowie jest czymś unikatowym i świadczącym o kontaktach tej ludności z odległym światem.     

Bibliografia:

Garbacz K. Wstępne wyniki badań przeprowadzonych na cmentarzysku ciałopalnym kultury przeworskiej w Grzybowie, GM. Staszów woj. Tarnobrzeg, Sprawozdania Archeologiczne t. XLI, s.181-194,  1990

Garbacz K. Cmentarzysko ciałopalne kultury przeworskiej w Grzybowie, gm. Staszów, woj. Świętokrzyskie, Materiały i Sprawozdania Rzeszowskiego Ośrodka Archeologicznego t. XXI, s. 5-170

Garbacz K. Importy rzymskie ze wschodniej części Nidziańskiej [w:] (red.J. Kolendo; A. Burche, B. Paszkiewicz) Korpus znalezisk rzymskich z europejskiego Barbaricum. Corpus der römischen Funde im europäischen Barbaricum. Polska, Suplement, Tom 2, Nowe znaleziska importów rzymskich z ziem Polski, s. 177-237, Warszawa, 2001

Kaczanowski P., Kozłowski J.K. Najdawniejsze dzieje ziem polskich Tom 1, Kraków, 1998.

Kolendo J. Posążek gladiatora odkryty na ziemiach Polski, Archeologia Żywa” nr. 1 (2), s.9 1997

Notę opracował

Wojciech Rajpold