Nr inw.: MS-1447/a

Chronologia: szeroka przypadająca na późną epokę brązu (HaC-HaD1) od VIII do VI/V wieku p.n.e.

Przynależność kulturowa: tarnobrzeska kultura łużycka

Wymiary: średnica wylewu 18, brzuśca 22, dna 8 i wysokość 24 cm

Surowiec: glina

Prezentowane naczynie pochodziło z grobu 19 z cmentarzyska w Koprzywnicy Łysej Górze. Nekropola ta należała do tzw. tarnobrzeskiej kultury łużyckiej (grupy kulturowej, która rozwijała się w widłach Wisły i Sanu od XIII do IV/III wieku p.n.e). Stanowisko to zostało odkryte w 1982 roku przez zespół z muzeum w Sandomierzu oraz Biuro Badań i Dokumentacji Zabytków w Tarnobrzegu pod wodzą Marka Florka. Jak do tej pory odkryto tam 28 bardzo silnie zniszczonych ciałopalnych pochówków, które można datować na późną epokę brązu oraz początki wczesnej epoki żelaza (od około VIII do VI/V wieku p.n.e). Jak się przypuszcza odkryte do tej pory groby stanowią zaledwie niewielki wycinek znacznie większego założenia, gdyż jedną z charakterystycznych cech wspomnianej kultury były wielkie liczące po kilkaset grobów nekropole, na których spalone szczątki składano do urn.

Inną charakterystyczną cechą związaną z tą kulturą była tzw. stylistyka nadsańska, w której wykonana jest prezentowana waza. Stylistyka ta łączyła misy, dzbany i wazy o pewnych cechach (szczególnie bogata ornamentyka). W przypadku waz były to formy zwykle dwustożkowate (nasza ze względu na lekko zaokrąglony brzusiec może dokumentować młodszy okres rozwoju tej stylistyki) o lejkowatej szyjce. Zwykle był bardzo bogato ornamentowane na brzuścu rozmaitymi motywami linii rytych między innymi wilczych zębów czy zaplatanych trójkątów, między tymi ornamentami pojawiały się także guzki oraz pseudouszka. Misy miały zaokrąglone dno, na którymi pojawiały się ryte okręgi, pomiędzy którymi niekiedy pojawiały się dołki lub dodatkowe pionowe linie ryte. Dzbany miały podobną stylistykę jak wazy tylko zaopatrzone były w ucha. Co ciekawe obok rozwijała się także klasyczna stylistyka naczyń charakterystyczna dla całego kręgu kultury łużyckiej. Istnienie dwóch osobnych form, które rozwijają się równolegle i pojawiają się na tych samych cmentarzyskach, jest dla archeologów szalenie interesujące. Wskazuje to na dwie odmienne tradycje, które musiały z czegoś wynikać. Być może były to różnice związane z genezą tarnobrzeskiej kultury łużyckiej, która powstała na bazie miejscowej tradycji kultury trzcinieckiej pod wpływem impulsów z zewnątrz.

Co ciekawe stylistyka ta była popularna w II czyli środkowej fazie rozwoju tarnobrzeskiej kultury łużyckiej. Z czasem uległa przekształceniu w tzw. stylistykę póżnohalsztacką, dla której charakterystyczne były bardzo duże i bogato ornamentowane wazy. Rozwijająca się obok niej stylistyka ogólno łużycka trwała dalej z pewnymi modyfikacjami. Obydwie społeczności, więc cały czas egzystowały obok siebie. Co daje nam kilka stuleci dwutorowego rozwoju wytwórczości ceramicznej w obrębie tej samej grupy kulturowej.

Kończąc warto zanotować, że Krzysztof Ormian w swojej rozprawie doktorskiej wskazał na 54 stanowiska ze stylistyką nadsanską. Natężenie tego zjawiska była bardzo różne od kilkuset naczyń jak w przypadku Pysznicy czy Furman po zaledwie 1-2 naczynia jak w Kłyżowie. Na podstawie liczby stanowisk a także ilości materiałów z nich pochodzących można było wyróżnić trzy strefy. Najwięcej tego typu form pojawiało się w tzw. strefie A czyli obszarach wzdłuż doliny Sanu od ujścia Wisłoka po ujście Sanu do Wisły. Z tej strefy znamy między innymi pięć największych cmentarzysk o tego typu stylistyce (Furmany stan. 2, Zbydniów stan. 1, Pysznica stan. 1, Mokrzyszów stan. 1 i Gorzyce stan. 1). W kolejnej strefie B wciąż jej udział był znaczący niemniej już nie tak wyraźny jak w poprzedniej. Jej zachodnią granicę wyznaczało stanowisko w Koprzywnicy (z którego pochodziło omawiane tu naczynie), północną nekropola w Kopkach a południową w Krzemienicy. Ostatnia strefa C obejmowała pozostałe obszary rozprzestrzenienia się tarnobrzeskiej kultury łużyckiej. W tej strefie ta stylistyka pojawiała się sporadycznie. Jej północną granicę wyznacza stanowisko w Świeciechowie Dużym a na południu w Wietlinie i Podgajczu.   

Bibliografia:

Czopek S. Grupa tarnobrzeska nad środkowym Sanem i dolnym Wisłokiem, Rzeszów 1996.

Czopek S. Pysznica pow. Stalowa Wola stanowisko 1 – cmentarzysko ciałopalne z przełomu epoki brązu i żelaza, Rzeszów, 2001.

Florek M. Badania ratownicze stanowisk kultury łużyckiej na terenie województwa tarnobrzeskiego prowadzone przez Biuro Badań i Dokumentacji Zabytków w Tarnobrzegu, [w:] Barłowska A., Szałapata E. (red.) Grupa tarnobrzeska kultury łużyckiej.

Moskwa K. Kultura łużycka w południowo-wschodniej Polsce, Rzeszów 1976.

Ormian K. Stylistyka nadsańska ceramiki tarnobrzeskiej kultury łużyckiej- zarys problematyki, [w:] Monika Kuras (red.), Archeologia Kotliny Sandomierskiej, Rocznik Muzeum Regionalnego w Stalowej woli nr 4, 2005, str. 291-312.

Ormian K. Stylistyka nadsańska ceramiki tarnobrzeskiej kultury łużyckiej, Rozprawa doktorska przechowywana w bibliotece Uniwersytetu Rzeszowskiego 2008.

Notę opracował

Wojciech Rajpold