Sandomierz – Collegium Gostomianum
Średniowiecze (XIII w. ?)
Wymiary: długość: 49, szerokość: 12, grubość: 8 mm
Materiał: ząb zwierzęcy, brąz
Numer inw.: MS-1263/a
niepublikowana
Zawieszka znaleziona w grobie datowanym na okres wczesnego średniowiecza podczas badań archeologicznych prowadzonych w 1958 roku. Wykonana ze zwierzęcego zęba (prawdopodobnie kła dzika) osadzonego w sporządzonej z brązu oprawie w kształcie tulejki z uszkiem do zawieszania. Kieł pęknięty. Oprawa silnie spatynowana, zdobiona rytym ornamentem geometrycznym – „dookolną linią zygzakowatą na przemian z podwójną linią – wstęgą – wypełnioną ukośnymi krótkimi kreseczkami. Motyw ten powtarza się dwa razy“.
Prezentowana zawieszka najprawdopodobniej nie była wyłącznie ozdobą. Zabytek można interpretować jako amulet, czyli przedmiot chroniący posiadacza przed czarami, nieszczęściami, chorobami itp. Mógł też pełnić funkcję talizmanu, tzn. ozdoby o magicznej funkcji, która miała polegać na przynoszeniu szczęścia noszącej go osobie. Zawieszki z przedziurawionych zwierzęcych zębów spotykane są w okresie wczesnego średniowiecza, chociaż nie należą do często spotykanych. Do ich wykonania wykorzystywane były m.in. kły wilków, niedźwiedzi, lisów, psów i dzików.
Z terenów Polski tego typu przedmioty znamy z badań np. Giecza, Gdańska, Kruszwicy, Wiślicy oraz szeregu innych miejscowości. Z odkryć z bliższych nam terenów można wymienić przewiercony kieł odkryty przy kościele św. Jakuba w Sandomierzu oraz podobne znaleziska z Samborca i Zawichostu. Niemal wszystkie pochodzące z ziem polskich zawieszki z kłów zwierzęcych odkryte zostały w grobach. Ich umiejscowienie w obrębie jamy grobowej wskazuje, że przeważnie były zawieszane na szyi. Mogły występować pojedynczo lub jako części kolii, w towarzystwie innych zawieszek.
Zdaniem części badaczy ich występowanie może być dowodem na przeżywanie się pogańskich zwyczajów w środowisku obrzędowości chrześcijańskiej, czyli istnienie tzw. synkretyzmu religijnego. Interesujące jest jednak to, że podobne zawieszki pojawiają się dopiero po wprowadzeniu chrześcijaństwa na ziemiach polskich i występują od XI do połowy XIII wieku.
Istotym elementem odróżniających opisywany zabytek od pozostałych znalezisk z terenu Polski jest natomiast brązowa oprawka, w której został osadzony ząb. Wymienione wyżej zawieszki zostały wykonane w o wiele prostszy sposób, polegający na wywierceniu w kle otworu. Podobne przykłady znane są z terenów państwa wielkomorawskiego. Okucia z brązu stosowane były natomiast na terenach dzisiejszej Litwy i Łotwy, jednak zamiast kłów były w nich umieszczane pazury niedźwiedzi. Także forma tych okuć odbiega od formy reprezentowanej przez zabytek ze zbiorów sandomierskiego muzeum a ich datowanie jest późniejsze. Analogie zdajemy się znajdować na terytorium Rusi. Wg. A. Musina, oprócz prostych zawieszek z naturalnych kłów wyposażonych w otwór występują tam również egzemplarze zaopatrzone w metalowe okucie, a wykorzystane do ich wykonania zęby często należały właśnie do dzika. Tego rodzaju przedmioty na obszarze Rusi występują od końca X do połowy XIII wieku, chociaż sporadycznie są spotykane jeszcze w wieku XV. Potwierdzenie wschodniej proweniencji zabytku mogłoby wskazywać na to, że przedmiot został przywieziony z terenów Rusi lub że jego właściciel sam stamtąd pochodził. Do udowodnienia tych przypuszczeń niezbędne są jednak dalsze badania.
Ilustracje:
01 – Fotografia (Foto: P. Werens)
02 – Rysunek (Rys: P. Werens )
Bibliografia:
Bieńkowska A., Dzik M., Piasecka K.: Średniowieczne cmentarzysko w Czarnej Wielkiej, stan. 1, woj. podlaskie (badania 1951‐1978), vol. 2, Białystok 2014, str. 207 – 208
Hanuliak M.: Pohrebný rítus na Veľkej Morave, In: Velká Morava a počátky křesťanství [red. P. Kouřil], Brno, 2014, str. 92 - 97
Jaguś J.: Uwagi na temat wymowy magicznej średniowiecznych amuletów i ozdób na ziemiach polskich, Annales UMCS, vol. LVIII, sectio F, 2003, str. 7 – 24
Musin A.: Czy król Zygmunt III Waza był w dzieciństwie poganinem? Między pogaństwem a chrześcijaństwem, o fenomenie amuletów z zębów i kości zwierząt, In: Od Bachórza do Światowida ze Zbrucza : tworzenie się słowiańskiej Europy w ujęciu źródłoznawczym: księga jubileuszowa Profesora Michała Parczewskiego [red. Chudzińska B., Wojenka M., Wołoszyn M.], Kraków – Rzeszów 2016, str. 421 – 440
Svetikas E.: XIV a. pabaigos-XVII a. amuletai iš apkaustyti lokio nago lietuvos didžiojoje kunigaikstysteje ir kaimyniniuose krastuose (Late 14th-15th century bear claw amulets with metal caps in the Grand Duchy of Lithuania and neighbouring lands), Lietuvos Archeologija 2008, T. 34, str. 171 – 210
Тянина Е. А.: Амулеты средневекового Новгорода из зубов и костей животных, In: Археологические вести, Санкт-Петербург 2011, том 17, str. 159-168
Notę opracował
Piotr Werens
