Kolekcja drewnianych kukiełek do szopki bożonarodzeniowej
II poł. XX w.
Radomyśl nad Sanem
Kukiełki zostały wykonane przez Eugeniusza Pietruszkę

Drewno, metal, skóra, bandaż, tkanina, papier, farba olejna, masa plastyczna.

W skład kolekcji wchodzą kukiełki o wymiarach wys. 32 – 40 cm, szer. 2 - 6 cm:

Franek (MS-835/e)
Strach (MS-836/e)
Kuba (MS-837/e)
Litwin (MS-838/e)
Baba Krałucha (MS-839/e)
Żyd (MS-840/e)
Kusy Bekiel (MS- 841/e)
Maciek (MS-842/e)
Wojtek (MS-843/e)
Dziadunio (MS-844/e)
Babunia (MS – 845/e)
Walek (MS- 846/e)
Koza (MS- 847/e)
Dziadek z Jaworowa (MS 848/ e)
Herod (MS-849/e)
Śmierć (MS- 850/e)
Diabeł (MS-851/e)

Jednym z aspektów tradycji i kultury ludowej związanych z okresem świat Bożego Narodzenia są kolędnicy i zwyczaj chodzenia po kolędzie.  Kolędnicy odwiedzali domostwa z gwiazdą betlejemską, turoniem, herodami lub szopką. Niekiedy wszystkie formy kolędowania mieszały się ze sobą.  Jak pisze Marek Waszkiel, szopka jest polskim gatunkiem widowiska lalkowego związanym z ewangeliczną i ludową tradycją Bożego Narodzenia; to także nazwa scenki teatralnej, na której to widowisko było odgrywane. Termin ten upowszechnił się  w Polsce w XIX wieku. Szopka przedstawiała sceny narodzenia i adoracji Jezusa: glorię anielską, pokłon pasterzy, hołd Trzech Króli oraz całą galerię postaci różnych stanów, zawodów i grup etnicznych, które przybywają do stajenki, by uczcić Chrystusa tańcem i śpiewem. Stałą częścią szopki był wątek króla Heroda, kończący się ścięciem tyrana i porwaniem go do piekła. Wspólne źródło Bożonarodzeniowego misterium wiąże się ze zwyczajem, zapoczątkowanym w 1223 przez św. Franciszka z Asyżu, urządzania w kościołach procesji wiernych do symbolicznego miejsca narodzin Chrystusa. Z czasem w kościołach zaczęto ustawiać figurki wokół symbolicznego żłobka w kościołach. Kolędowa szopka oraz widowisko szopkowe oprócz scen i wątków biblijnych nawiązywała również do wierzeń ludowych, np. postać kozy, turonia, bociana, kozy czy konia, a także Cyganki, czy Żyda. Widowiska te były przedstawiane w kontekście obrzędowym i obyczajowym, zazwyczaj w domach dla jej mieszkańców lub jako widowisko publiczne dla szerszego grona odbiorców. Zwyczaj chodzenia z szopką był rozpowszechniony na ziemiach polskich jeszcze w XX w.

Prezentowane na fotografiach kukiełki z teatrzyku szopkowego w większości wykonane są z drewna w ten sposób, ze głowa, tułów, nogi i uchwyt do trzymania oraz poruszania kukiełką wykonane są z jednego kawałka drewna. Jedynie Herod ma oddzielnie przymocowaną głowę, ponieważ w trakcie przedstawienia Śmierć ścina mu głowę, która spada z karku, przywiązana jest jednak na nitce. Ręce figurek doprawione z grubego, złożonego podwójnie drutu owiniętego materiałami. Twarze płaskie, schematycznie wycinane, wymalowane rysy twarzy farbami olejnymi, długopisem lub kredkami. Nogi w miejscu stóp okręcone paskiem brązowej skóry. Postaci posiadają różne atrybuty min. biblię (Żyd) , nakrycia głowy (Franek), garnuszek masła (Strach), koszyk gruszek (Kuba), drewniana strzelba (Litwin), szklane fiolki z olejkami (Kusy Bekiel), cep (Maciek i Wojtek), siekierka (Dziadek z Jaworowa), kosa (Śmierć), widły (Diabeł). Tekst przedstawienia znajduje się z zbiorach fonograficznych Muzeum Okręgowego w Sandomierzu.

Kinga Kędziora – Palińska

Bibliografia:

• http://www.marekwaszkiel.pl/
• Spis Rzeczy Ważnych. Katalog zasobów lokalnych regionu Gór Świętokrzyskich, Sandomierz, 2012, s. 74-75.
• J. Niepokój, Świętowanie doroczne, [w:] Źródła Kultury Ludowej Puszczy Sandomierskiej, pod red. K.Ruszla, Kolbuszowa, 2014, s. 209-211.