W niedzielę 14 października 2018 r. w Muzeum Okręgowe w Sandomierzu miało przyjemność zaprezentować szerokiej publiczności jeden z najcenniejszych zabytków, nad którym sprawuje opiekę – oryginalny zestaw średniowiecznych bierek szachowych odnalezionych na terenie Wzgórza Staromiejskiego w Sandomierzu, zwany Szachami Sandomierskimi. Ten wyjątkowy eksponat można było podziwiać w przestrzeni baszty widokowej przy Sali Rycerskiej sandomierskiego Zamku Królewskiego.
Kilka słów na temat historii i wyjątkowości tzw. Szachów Sandomierskich.
Odkryto je w 1962 r., podczas badań wykopaliskowych Eligii i Jerzego Gąssowskich – archeologów z Polskiej Akademii Nauk, prowadzonych na Wzgórzu Staromiejskim w Sandomierzu. Były wykonane ręcznie z poroża jelenia. Znalezisko do tej pory uznawane jest za unikatowe, przede wszystkim dlatego, że obejmuje prawie cały komplet bierek dla dwóch graczy (brakuje tylko trzech pionków). Na stanowiskach archeologicznych zdarzają się najczęściej odkrycia tylko pojedynczych egzemplarzy. Szachy sandomierskie są ponadto jednym z najstarszych zestawów w Europie, ich wiek szacuje się na XI/XII wiek.
Wzgórze Staromiejskie, na którym dokonano odkrycia, już przez Jana Długosza było nazywane „starym miastem”. W XI w. na południowo-wschodniej części wzgórza powstała osada, która w kolejnych dwóch stuleciach rozwinęła się i rozprzestrzeniła, obejmując swoim zasięgiem całe wzniesienie. Około 1226 roku miała miejsce lokacja pierwszej gminy miejskiej na terenie Sandomierza. Teren, na którym odkryto szachy, położony jest w pobliżu kaplicy Męczenników kościoła św. Jakuba, po drugiej stronie ulicy Staromiejskiej. W wykopie archeologicznym odsłonięto zarys chaty półziemiankowej, kwadratowej, o boku długości około 2,5 m, pośrodku której znajdowało się niewielkie palenisko. Wejście usytuowane było prawdopodobnie od strony południowej. W wypełnisku chaty znaleziono prawie 1800 fragmentów naczyń ceramicznych z okresu wczesnego średniowiecza. Spośród kilkudziesięciu odkrytych przedmiotów żelaznych, pozostałości domostwa kryły m.in. krzesiwo dwukabłąkowe, okucie szpadla, sprzączkę żelazną, haczyki do wędek i dwa noże. Bierki szachowe były zakopane pod południowo-wschodnim narożnikiem półziemianki, poniżej dna chaty.
Szachy Sandomierskie stanowią depozyt Instytutu Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk w Warszawie.
