Odkrycie

W 1962 John Glenn, jako drugi po Gagarinie, okrążył Ziemię. Jamajka uzyskała niepodległość od Wielkiej Brytanii, gdzie swój pierwszy koncert zagrali The Rolling Stones. John Steinbeck otrzymał Literacką Nagroda Nobla, a w komiksie Amazing Fantasy po raz pierwszy pojawił się Spider-Man. W Los Angeles zmarła Marilyn Monroe, w RPA uwięziono Nelsona Mandelę. W Polsce odbyły się mistrzostwa świata w narciarstwie klasycznym, swoją premierę miał „Nóż w wodzie” Romana Polańskiego, a Telewizja Polska wyemitowała pierwszą dobranockę pt. „Jacek i Agatka”.

9 października 1962 roku na Wzgórzu św. Jakuba, podczas przedostatniego dnia wykopalisk archeologicznych kierowanych przez doktora Jerzego Gąssowskiego, zostały też znalezione tzw. Szachy Sandomierskie.

Odkrycia dokonano w związku z badaniami prowadzonymi przez Instytut Historii Kultury Materialnej PAN na obszarze, który do 2. połowy XIII wieku – czyli do czasu zniszczenia Sandomierza przed dwa łupieżcze najazdy mongolskie – stanowił tutejsze centrum osadnictwa. Przypomina o tym nazwa samego wzgórza, znanego też jako Wzgórze Staromiejskie. Badania w 1962 roku prowadzone były w pobliżu kościoła św. Jakuba, który od 1226 roku stanowił siedzibę – drugą na ziemiach polskich i jedną z najstarszych w Europie – konwentu dominikanów. Same szachy zostały odkryte w obiekcie o charakterze mieszkalnym, zwanym czasami „chatą z szachami”, którego wielkość i funkcja jednak do dzisiaj pozostają niejasne.

Jako czas powstania Szachów przyjmuje się XII lub pierwszą połowę XIII wieku. Dawniej sądzono, że znalezisko mogło mieć związek z wyprawą Henryka Sandomierskiego do Ziemi Świętej w 1155 roku, jednak dziś jako jedno z wytłumaczeń uważa się obecność Sandomierza na szlaku łączącym Kijów z Europą Zachodnią, ewentualnie łączy z przybyciem do Sandomierza braci Dominikanów.

Wyjątkowość

Szachy Sandomierskie po dziś dzień pozostają unikatowym znaleziskiem w Polsce i jednym z niewielu podobnych w Europie. Jest tak z dwóch powodów: po pierwsze zostały odkryte w trakcie badań, co nieporównywalnie powiększa ich wartość naukową w stosunku do znalezisk przypadkowych. Drugą przyczyną ich wyjątkowości jest prawie kompletność zestawu: z 32 bierek nie zdołano odnaleźć zaledwie trzech. Z terenów Polski znanych jest ponad 50 znalezisk średniowiecznych bierek szachowych, ale niemal wszystkie były pojedynczymi znaleziskami.

Bierki Szachów Sandomierskich należą do najmniejszych spośród średniowiecznych szachów znalezionych w Polsce. Małe rozmiary (ich wysokość sięga maksymalnie 25 mm) są tłumaczono dwojako. Mogą one wynikać z podróżnego charakteru zestawu, ale przyczyna mogła być natury praktycznej – materiał, z którego je wykonano nie pozwalał na nadanie im większych rozmiarów. Tym materiałem była kość konia domowego i krowy. Jedna bierka (najprawdopodobniej dorobiona do zestawu) wykonana została z kości jelenia szlachetnego. Na podstawie cech stylistycznych pochodzenia Szachów upatruje się w Europie południowo-zachodniej; być może wyszły spod ręki twórcy z jednego z warsztatów italskich.

Wycięte ręcznie, następnie szlifowane i polerowane. Niektóre z bierek powstały po przecięciu większego kawałka, wcześniej ukształtowanego w formę dwóch połączonych podstawą figur. Bierki zdobione są ornamentem w postaci rytych linii i wykonanych przy pomocy cyrkla „oczek”. To właśnie na podstawie głębokość i wyrazistość tego zdobienia wyróżniono dwa zestawy: A (ornament głęboki) i B (ornament płytki). Niewykluczone, że w przeszłości jeden z zestawów bierek był dodatkowo pokryty barwnikiem (być może czerwonym), którego ślady nie zachowały się do dziś.

Z pewnością dwie z bierek z tzw. zestawu A zostały dorobione później: są nimi jeden pion (niezdobiony w odróżnieniu od pozostałych z tego zestawu) oraz skoczek – wyraźnie węższy od pozostałych.

Szachy sandomierskie reprezentują geometryczny, abstrakcyjny styl muzułmański.

Droga do Europy

Gra w szachy najprawdopodobniej wywodzi się z Indii, a jej początki sięgają przynajmniej VI wieku. Czaturanga była grą wojenną, a realistyczne figury reprezentowały formacje wojskowe. Za pośrednictwem Persów gra dostała się na tereny zajmowane przez Arabów. Tam przeszła pewne modyfikacje, dotyczące przede wszystkim wyglądu samych bierek. Religijny zakaz przedstawiania przyrody ożywionej spowodował zgeometryzowanie figur, których dawne cechy były od tej pory zaznaczone jedynie schematycznie. Za najstarsze tego typu szachy uznawane jest znalezisko z Nishapur w Iranie, datowane na VIII/IX w. Na tereny europejskie znajomość gry w szachy przenikała dwutorowo. Do Europy Zachodniej szachy dotarły w połowie IX wieku w efekcie arabskiej ekspansji, od strony wschodniej natomiast dzięki kontaktom Rusi Kijowskiej z terenami Bliskiego Wschodu. Od X wieku obecność szachów na terenie Europy potwierdzają już nie tylko znaleziska archeologiczne, ale także zabytki literatury. Wspominają o nich średniowieczne poematy, moralitety, ale również pierwsze podręczniki gry w szachy, która stała się jedną z intelektualnych rozrywek wykształconych osób, domeną kultury rycerskiej.

Najstarsze znaleziska figur szachowych z terenu z Polski datowane są na XI-XII wiek (Wrocław) oraz później (Kraków, Opole, Gniezno, Kruszwica). Źródła pisane natomiast potwierdzają ją w wieku XIV.

Szachy wykonywano ze szlachetnych materiałów, jak kryształ górski czy kość słoniowa, ale także z poroża i kości zwierzęcych. Z czasem europejscy wytwórcy figur szachowych powrócili do realistycznych przedstawień postaci w formach bierek, chociaż doszło do zmiany w zakresie figur, które odtąd odzwierciedlały europejskie społeczeństwo feudalne, a wieża zastąpiła rydwan.

Z przedstawień ikonograficznych wynika, iż pierwotnie do XIII wieku pojedynki rozgrywano na szachownicach jednobarwnych lub biało-czerwonych.

Literatura:

Bajka M.: Postanowiłem sobie dokładnie zapamiętać ten moment, Zeszyty Sandomierskie 33, 2012, str. 63-64

Gąssowska E.: Wczesnośredniowieczne szachy z Sandomierza, Archeologia Polski 9, 1964, 148-169

Sołtysiak M.: Archeologia szachów. Przyczynek do badania zmian kulturowych dotyczących pozycji kobiet w średniowieczu, na przykładzie transformacji figury wezyra w królową, Homo Ludens 1(6), 2014, str. 153-170

Stempin A.: Sandomierz Chessmen Revisited, [w:] The Cultural Role of Chess in Medieval and Modern Times. 50th Anniversary Jubilee of the Sandomierz Chess Discovery, red. A. Stempin, Bibliotheca Fontes Archaeologici Posnanienses 21, Poznań 2018, str. 81-93

Stempin A.: Szachy sandomieskie – na tropie nowej legendy, Zeszyty Sandomierskie 50, 2021, str. 28-39

Tate J.et al: History and Surface Condition of the Lewis Chessmen in the Collection of the National Museums Scotland (Hebrides, late 12th-early 13th centuries),

Wilkinson Ch. K., McNab-Dennis J.: Chess: East West, Past & Present, Metropolitan Museum of Art, New York, 1968