Autor: Jerzy Szwajcer
Papier, tusz
XX w.
Wymiary: 23,4 x 17 cm
Zakup 1984
Nr inw. MOS-47/ML
Zbiory Działu Literatury Muzeum Okręgowego w Sandomierzu
Karykatura jako jedna z odmian portretu skupia się na uchwyceniu podobieństwa osoby portretowanej, ale w sposób prześmiewczy, przejaskrawiony i zmieniony pod pewnymi względami w stosunku do oryginału. Ma zwracać uwagę na cechy charakteru lub zachowania modela, zarówno pozytywne, jak i negatywne. Karykaturzyści najczęściej posługują się deformacją, pomniejszając to, co małe lub na odwrót, wyolbrzymiając jakiś drobny element, na przykład osadzając olbrzymią głowę postaci na malutkim korpusie; często też sięgają po motywy zwierzęce. Chociaż karykatura może napotykać na opór osób portretowanych, jednak od wieków chroni ją pewnego rodzaju immunitet: na ogół opiera się cenzurze. Jako gatunek łączy przestrzeń sztuki z publicystyką (aktualność tematyki); od swoich twórców wymaga zdolności do abstrakcyjnego myślenia i celnego zastosowania ironii, groteski, alegorii, żartu. Może budzić kontrowersje, ale bywa też bardzo skutecznym narzędziem w dyskusji społecznej.
Autorem karykatury Jana Szczawieja znajdującej się w zbiorach Działu Literatury Muzeum Okręgowego w Sandomierzu był znany dziennikarz i rysownik, Jerzy Szwajcer vel Szweycer (1892- 1967), znany pod pseudonimem „Jotes”. Szczególnie popularny w okresie międzywojennym, należał do stałych bywalców kawiarni "Mała Ziemiańska" w Warszawie, ulubionego miejsca spotkań ówczesnej bohemy. Studiował w Académie Libre w Brukseli oraz na Uniwersytecie Warszawskim. Mistrzostwo osiągnął w karykaturze portretowej, uwieczniając w humorystyczny sposób artystów, polityków, dyplomatów, oficerów i wypracowując swój oryginalny, łatwo rozpoznawalny styl. Współpracował z wieloma czasopismami w kraju i poza jego granicami, m. in. z belgijskim "Porquoi pas?" (debiut na łamach pisma w 1912 r.), "Kurierem Porannym", "Kurierem Warszawskim", brytyjskim "Daily Chronicle", "Szpilkami", "Teatrem". Wydał ok. 200 albumów ze swoimi pracami. Przez wiele lat działał w sekcji kulturalnej Polskiej Agencji Prasowej (PAP, niegdyś PAT). Pozostawił po sobie również książki: „Z pamiętnika karykaturzysty” (1926), „Okiem karykaturzysty” (1930) i „Ze wspomnień karykaturzysty” (1960).
Rysunek wykonany tuszem w krzywym zwierciadle przedstawia postać Jana Szczawieja w ujęciu z lewego profilu, ubranego w koszulę i marynarkę, pod krawatem. Twarz uśmiechnięta, szczupła, o raczej ostrych rysach. Na policzkach ślady zarostu. Nad okrągłymi okularami uniesione brwi. W prawym dolnym rogu widoczny podpis autora: JOTES.
Jan Szczawiej (1906-1983) - poeta specjalizujący się w liryce pejzażowej inspirowanej tematyką wiejską oraz miłosnej, należący do tzw. szkoły chełmskiej; przed wojną redagował dodatek literacki do "Ziemi Lubelskiej" ("Kadra"), a podczas okupacji czasopisma "Nurty" i "Przez walkę do zwycięstwa". Przez wiele lat związany z ruchem ludowym. Autor tomików poetyckich: "Miłość tworząca" (1930), "Gałąź czeremchy" (1932), "Pole bitwy" (1943), "Imię mam Polska" (1957), "Łuny kamienne" (1960). Wydał także liczne antologie i opracowania utworów poetyckich.
Bibliografia:
Biogramy obu twórców opracowano na podstawie "Polskiego Słownika Biograficznego".
Barbara Białek, "Karykatura jako wypowiedź krytyczna w demokratycznej debacie (...)" [w:] "Estetyka i Krytyka", nr 44 (1/2017).
Notę opracowała:
Elżbieta Kownacka
