Sandomierz, Stare Miasto

XIV-XVI wiek

Wymiary: wys.: 20 cm, dł. boku brzegu ok. 16 cm, śr. 16,5 cm

gr. ścianki: 19 mm

waga: 3,2 kg

Nr inw.: MS-1210/a

Materiał: glina

 „Jeśli jednak ukazało się, że ruda złota niełatwo się topi, praż ją i gaś moczem niedorosłego chłopca, w którym rozpuszczona jest sól. To zaś powtarzaj i rób często. Im częściej ją będziesz prażył i gasił, tym łatwiej się rozpada i szybciej topi w ogniu i wyparowują wszystkie zanieczyszczenia. Jedną część tej prażonej, rozdrobnionej i wypłukanej rudy zmieszaj z trzema częściami jakiejś złożonej domieszki, która topi rudy, z sześcioma częściami ołowiu, i mieszankę wrzuć do trójgraniastego tygla” (G. Agricola)

Zabytek oznaczony dawniej jako kafel garnkowy z XIII/XIV wieku. Jego cylindryczna dolna część przechodzi ku górze w kształt trójboczny. Naczynie ma barwę ceglasto-brunatną, o nierównej, szorstkiej powierzchni.

W wydanym w 1556 roku dziele Georgiusa Agricoli De Re Metallica znajdujemy liczne opisy rozmaitych procesów metalurgicznych, do których przeprowadzenia niezbędne były trójgraniaste tygle. Służyły one przede wszystkim do wytapiania miedzi, były też używane w procesach probierczych mających na celu określenie zawartości metali szlachetnych w stopach i w rudach. Na podobne opisy oraz ryciny z przedstawieniami trójgraniastych tygli możemy natrafić także w księdze Beschreibung allerfürnemisten Mineralischen Ertzt, unnd Bergwercks arten, wie dieselbigen, unnd eine jede insonderheit, der Natur und Eigenschafft nach, auff alle Metale Probirt Lazara Erckera z 1574 roku. Wiemy też jednak, że naczynia te były również używane przez złotników, mincerzy, alchemików i farmaceutów.

Tygiel umieszczano w piecu lub palenisku przy pomocy żelaznych kleszczy. Charakterystyczny trójboczny wylew naczynia ułatwiał kontrolę nad niebezpiecznymi ciekłymi substancjami takimi jak stopiony metal. Specjalna budowa naczynia pozwalała wystawiać je na wysokie temperatury bez obawy o jego zniszczenie. Ponadto kompozycja masy ceramicznej (będąca zwykle przedmiotem tajemnicy wytwórcy) z dodatkiem minerałów takich jak korund czy grafit decydowała o ogniotrwałych właściwościach tygli. Z ich produkcji słynęły zwłaszcza niemieckie ośrodki takie jak Obernzell w Bawarii czy Grossalmerode w Hesji.

Bibliografia:

Agricola J.: O górnictwie i hutnictwie. Dwanaście ksiąg, Jelenia Góra, 2000

Ercker L.: Kniha o prubířství, Národní technické muzeum v Praze, 1974

Martinon-Torres M., Rehren Th.: Post-medieval crucible production and distribution: A study of materials and materialities, Archaeometry 51, 1, 2009

Martinon-Torres M., Rehren Th.: Ceramic materials in fire assay practices: a case study of 16th century laboratory equipment. In: Prudencio I., Dias I., Waerenborgh C. (red.): Understanding people through their pottery. Instituto Portugues de Arqueologia: Lisbon, Portugal, 2005, str. 139-148

Mierzecki R.: Alchemisches Gold, Paracelsistische Pharmaka. Laboratoriumtechnik im 16. Jahrhundert. Chemiegeschichtliche und archäometrische Untersuchungen am Inventar des Laboratoriums von Oberstockstall/Kirchberg am Wagram, Rudolf Werner Soukup, Helmut Mayer, Wien-Köln-Weimar 1997 : [recenzja], Kwartalnik Historii Nauki i Techniki, Tom 44 , Numer 1, 1999

Soukup R. W., von Osten S.: Das Alchemistenlaboratorium von Oberstockstall. Ein Vorbericht: Der derzeitige Stand des Forschungsprojektes, Mitteilungen, Gesellschaft Deutscher Chemiker /Fachgruppe Geschichte der Chemie (Frankfurt/Mail), Bd 7, 1992

Notę opracował

Piotr Werens