Muzeum Okręgowe w Sandomierzu od początku swojej działalności gromadzi i zachowuje dla przyszłych pokoleń materialne ślady pobytu na Ziemi Sandomierskiej ludzi w zamierzchłych czasach, począwszy od epoki kamienia. Zgromadzone zabytki archeologiczne pochodzą z badań wykopaliskowych, prowadzonych na stanowiskach w mieście i w regionie sandomierskim, w tym z badań ratowniczych, z poszukiwań powierzchniowych oraz z odkryć przypadkowych – z przekazów od osób prywatnych i stowarzyszeń. Wśród tysięcy artefaktów, reprezentujących wszystkie epoki od paleolitu po okres nowożytny, dominują materiały kultur neolitycznych i wczesnobrązowych, co według aktualnego stanu wiedzy odzwierciedla strukturę osadnictwa na lessach sandomiersko-opatowskich. Stosunkowo liczne są też zabytki z okresu wczesnego średniowiecza.
Najciekawsze eksponaty, w tym całe zespoły, prezentowane są w Muzeum na stałej wystawie pt. Ziemia Sandomierska w pradziejach i wczesnym średniowieczu, obrazując dzieje osadnictwa w regionie. Ekspozycja przybliża sposoby gospodarki, wytwórczość narzędzi, uzbrojenie, elementy kultury duchowej i społecznej dawnych mieszkańców tych ziem.
Najbardziej interesującym obiektem w zbiorach działu są słynne szachy sandomierskie, odkryte w roku 1962 w trakcie badań wykopaliskowych prowadzonych przez Jerzego i Eligię Gąssowskich na Wzgórzu Świętojakubskim w Sandomierzu. Szachy pochodzą z XII wieku. Zostały wykonane z rogu jelenia i ozdobione rytymi liniami i kółeczkami wykonanymi cyrklem. Do pełnego kompletu brakuje jedynie trzech pionów, co czyni znalezisko unikatowym na skalę kraju.
Zasady przyjmowania zabytków archeologicznych pochodzących z badań archeologicznych
1. Regulamin przyjmowania zabytków
2. Wniosek o zgodę na przyjęcie zabytków archeologicznych
3. Wzór karty ewidencyjnej zabytków archeologicznych